Pawiński Adolf

Małgorzata Okulicz-Kozaryn

Historyk, archiwista, edytor, redaktor, publicysta, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: Alf; Trzeci; A.P.

Informacje biograficzne. Urodził się 7 V 1840 w Zgierzu. Jego ojciec Jan, właściciel zakła­du farbiarskiego, pochodził z Brandenburgii (dziadek używał nazwiska Pfau), matka Ama­lia Krohn była córką pastora. Miał dwie siostry i dwóch braci, jednym z nich był Józef Pawiński (1851–1925), znany lekarz kardiolog. Nauki gimnazjalne Adolf Pawiński pobierał w Piotrkowie, gdzie uczestniczył w pracach kółka literackiego m.in. z Henrykiem Struvem, Bronisławem Grabowskim, Mścisławem Edgarem Trepką. Od 1859 r. studiował na wy­dziale historyczno-filologicznym w Petersburgu (tu poznał się z W. Spasowiczem), a od 1862 r. w Dorpacie, skłaniając się coraz bardziej ku metodom niemieckiej historiografii. W 1865 r. wyjechał do Berlina na seminarium Leopolda Rankego, a następnie do Getyngi, by w 1867 r. uzyskać dyplom doktora pod kierunkiem Georga Weitza. W 1868 r. został zatrud­niony jako docent prywatny, a potem adiunkt w Szkole Głównej w Warszawie; po jej prze­kształceniu w 1869 r. w Cesarski Uniwersytet Warszawski otrzymał etat docenta; w tym celu musiał ponownie uzyskać doktorat na uczelni rosyjskiej w Petersburgu (w 1871 r. został pro­fesorem nadzwyczajnym, w 1875 r. profesorem zwyczajnym historii powszechnej). W 1868 r. zaczął pracę w Głównym Archiwum Królestwa Polskiego, w 1875 r. został jego naczelnikiem. W 1890 r. mianowano go rzeczywistym radcą stanu, co ułatwiało mu udostępnianie materia­łów archiwalnych kolegom historykom zza kordonu. Uczestniczył w kongresach archeolo­gicznych w Budapeszcie (1876), Lizbonie (1880), Paryżu (1889), Moskwie (1892). Od 1873 r. był członkiem korespondentem, a od 1891 r. członkiem czynnym Akademii Umiejętności. Od 1875 r. z Aleksandrem Walerianem Jabłonowskim wydawał Źródła dziejowe, wielotomo­wą edycję dokumentów historycznych XVI i XVII w.; opracował m.in. Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego (1881). Badanie dziejów wewnętrznych uważał za najpilniejszą potrzebę w rekonstrukcji pełnego obrazu historii. Wśród jego późnych książek historycznych pojawiły się ujęcia portretowe, np. Ostatnia księżna mazowiecka, obrazek z XVI wieku (1892), Młode lata Zygmunta Starego (1893). Współpracował z Wielką encyklopedią powszechną ilustrowaną, działał w Towarzystwie Dobroczynności, m.in. w l. 1877–1884 kierował sek­cją Czytelni Bezpłatnych. W 1871 r. ożenił się z Anielą Moldenhawer (1848–1909), z któ­rą miał syna Stanisława (1872–1913) i córkę Marię zam. Chrostowską (1875–1934). Zmarł 24 VIII 1896 w Grodzisku Mazowieckim.

Działalność krytyczna. Rozpoczynając pracę w Szkole Głównej, Pawiński wygłosił wykład dotyczący popularnego wśród młodzieży akademickiej Henry’ego Thomasa Buckle’a, postu­lującego przekształcenie historiografii w naukę dążącą do ustalenia praw dziejowych, wy­znającego determinizm i radykalny optymizm poznawczy (H.T. Buckle, „Biblioteka War­szawska” 1868, t. 4). Krytycznie ocenił tę propozycję metodologiczną pretendującą do rangi uniwersalnej zasady badawczej. Przyznając Buckle’owi rozległą wiedzę i szerokie horyzon­ty, wytknął logiczne słabości i podważył przełomowość jego teorii, wskazując na dawniejsze zasługi filozofii historii (G. Vico, A. Cieszkowski). Ideał nowoczesnej historiografii określił we wstępie do dziesięciotomowej edycji przekładu Dziejów Anglii od wstąpienia na tron Ja­kuba II Thomasa Babingtona Macaulaya (1873–1874), której był inicjatorem: „Jeżeli prawid­ła sztuki dziejopisarskiej nie dały się dla braku skończonego wzoru ująć w stałe kształty peł­nego systematu – to Macaulaya dzieła stały się dla historii ową prawodawczą, kanoniczną księgą”. Walory pisarstwa historycznego Macaulaya wiązał z nieustępującą nauce niemiec­kiej bezstronnością sądów, trafnością ujęć, łączeniem rzeczowości wywodu z literacko atrak­cyjną formą, wzbogaceniem relacji wydarzeń szerokim tłem („podać Anglikom XIX wieku wierny obraz żywota przodków”; tamże). Cenił tego autora za gruntowną znajomość kultu­ry badanych epok („rozczytywał się w dziejopisach Grecji i Rzymu, oswajał się z mówcami i poetami, zbierał ballady, czytał wszystkie gazety”). Podkreślał jego artystyczny talent i zain­teresowanie poezją, którego przejawem były studia nad Johnem Miltonem. Pod kierunkiem Pawińskiego wydano też dwutomowy przekład Dziejopisarstwa polskiego wieków średnich Heinricha Zeissberga (1877).

Równolegle z zajęciami ściśle naukowymi Pawiński współpracował z redakcjami cza­sopism, drukując artykuły popularnonaukowe, recenzje, przeglądy, omówienia utworów literackich i dzieł naukowych, listy z podróży odbywanych w celach badawczych (np. z wyko­palisk archeologicznych, kwerend archiwalnych). W „Bibliotece Warszawskiej” oprócz roz­prawy o Buckle’u zamieszczał prace historyczne, przeglądy prasy, opisy podróży i odkryć geograficznych oraz inne wiadomości naukowe. Przez kilka lat należał do redakcji pisma. Opuścił ją, by zaangażować się wraz z Włodzimierzem Spasowiczem w tworzenie „Ateneum” powstałego w 1876 r. Jego pragnieniem było powołanie nowoczesnego pisma prezentujące­go gruntowne studia i sprawozdania z literatury naukowej i beletrystyki na wzór francuskie­go przeglądu „Revue des Deux Mondes” (tytuł nawiązywał do wcześniejszego „Athenaeum” Kraszewskiego). Ogłaszał tu swoje prace historyczne. W 1890 r. występował jako współre­daktor miesięcznika.

Pisywał też do dzienników i tygodników. Opublikował artykuł Edward Lytton Bulwer („Tygodnik Ilustrowany” 1873, nr 307–308) stanowiący pośmiertny portret pisarza (najwy­żej Pawiński ocenił powieść Ostatnie dni Pompei), historyka i polityka. Zrecenzował esej Ernesta Legouvégo L’Art. De la lecture („Tygodnik Ilustrowany” 1878, nr 107), monografię Jeana Fleury’ego Rabelais et ses œuvres (tamże, nr 108), zalecając ją jako wzór dla prac pol­skich o pisarzach XVI w., wydanie pism Edgara Quineta, komentując jego relację z Adamem Mickiewiczem (tamże, nr 109) – artykuły te stanowiły Kronikę literatury zagranicznej w „Ty­godniku Ilustrowanym”. W 1883 r. zamieścił wspomnienie pośmiertne o Józefie Szujskim, podkreślając literacki i translatorski talent zmarłego („Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 6). W latach 1883–1884 był współwłaścicielem tygodnika.

Erudycyjne listy z podróży do Hiszpanii, odbywanej dla badań archiwalnych, nadsy­łane do redakcji „Wieku” i „Gazety Warszawskiej”, złożyły się później na dwutomową edycję Hiszpania. Listy z podróży (1881); w tym samym roku ukazał się tom Portugalia. Listy z po­dróży. Drukował też w „Słowie” Listy z Grecji i Azji Mniejszej (od września 1888 r. do lutego 1889 r.). Opublikował również artykuł Jeden z pierwszych drukarzy w Hiszpanii, Stanisław Po­lak („Kłosy” 1882, nr 863–863). W 1884 r. w ramach Dzieł wszystkich. Wydania pomnikowego Jana Kochanowskiego opracował i opatrzył przypisami Jezdę do Moskwy; w tym samym roku w „Tygodniku Ilustrowanym” (1884, nr 57) ogłosił przyczynek do bibliografii poety.