Pini Tadeusz

Teresa Winek

Historyk literatury, edytor, nauczyciel. Kryptonim: T.-P.

Informacje biograficzne. Urodził się 9 IV 1872 we Lwowie jako syn Józefa, wojskowego (powstańca 1863 r.) i urzędnika. Pobierał nauki we Lwowskim Gimnazjum Klasycznym, w l. 1892–1895 studiował filologię polską, klasyczną, słowiańską, germańską, historię sztuki i filozofię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego – był uczniem m.in. Roma­na Pilata i Antoniego Kaliny; bogate zainteresowania intelektualne z okresu studiów realizo­wał w późniejszej pracy zawodowej. W l. 1897–1903 pracował jako nauczyciel gimnazjalny we Lwowie, a następnie w Tarnowie. W 1898 r. poślubił Marię Schreiber, z którą miał cór­ki Wandę (1899–1975) i Jadwigę (1901–1976, zam. Suchodolską), historyczkę teatru. Zwią­zany z Towarzystwem Literackim im. Adama Mickiewicza, założył w Tarnowie jego od­dział filialny, kształtował działalność popularyzującą mickiewiczologię i naukę o literaturze. Należał do grupy, która dążyła do przekształcenia „Pamiętnika Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” w czasopismo zajmujące się całością zagadnień związanych z lite­raturą polską, i był współtwórcą „Pamiętnika Literackiego” (powstał w 1901 r. jako kwartal­nik). W 1903 r. Pini powrócił do Lwowa i pracował jako nauczyciel, redaktor i wydawca; był redaktorem „Pamiętnika Literackiego” (1905–1907) oraz monograficznej serii wydawniczej Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych zatytułowanej „Nauka i Sztuka” (1906–1911), od 1909 r. redagował serię „Biblioteka Klasyków Polskich”. W 1909 r. zainicjował (wraz z J. Ka­sprowiczem, W. Orkanem i S. Żeromskim) i próbował realizować projekt Towarzystwa Wy­dawniczego Pisarzy Polskich dla ochrony praw autorskich, prace wieńczył Statut tegoż To­warzystwa. W tym okresie Pini współpracował z „Muzeum”, „Kwartalnikiem Historycznym”, „Ateneum”, „Słowem Polskim”, ze „Szkołą”; uczestniczył w popularyzowaniu historii literatu­ry, wygłaszając odczyty, biorąc udział w dyskusjach i polemikach prasowych. W l. 1912–1917 wydał własnym nakładem w polskim przekładzie i bogato ilustrowane dziewięć tomów Hi­storii malarstwa Haldane’a MacFalla. W 1919 r. zamieszkał w Warszawie i podjął prace w In­stytucie Wydawniczym „Biblioteka Polska”. W 1930 r. ponownie powrócił do Lwowa, gdzie został kierownikiem literackim spółki wydawniczej „Parnas Polski”, a w l. 1933–1934 redak­torem „Biblioteki Poetów Polskich”. Zmarł 7 IX 1937 we Lwowie.

Obszary działalności. Pini aktywnie uczestniczył w życiu literackim jako autor licznych różnorodzajowych prac poświęconych literaturze polskiej. Debiutował we lwowskim „Przewod­niku Naukowym i Literackim” (1895, nr 11–12) rozprawą Zygmunta Krasińskiego tak zwany „Niedokończony poemat”. (Próba genezy) (odb. 1896). Zagadnienia z historii literatury po­dejmował w następnych latach w artykułach: Mickiewicz jako wydawca poezji Garczyńskiego („Pamiętnik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1898), Studium nad genezą „Irydiona” Zygmunta Krasińskiego („Przewodnik Naukowy i Literacki” 1898), „Dziady” a Ma­ryla („Pamiętnik Literacki” 1933, z. 2). Najważniejszą pracą o charakterze historycznolite­rackim okazała się monografia Krasiński. Życie i twórczość (1928). Napisał kilka wspomnień pośmiertnych poświęconych wybitnym osobowościom świata literatury. Opublikował por­trety literackie i szkice biograficzno-literackie: Klementyna z Tańskich Hoffmanowa („Szkoła” 1898, nr 8 i odb.), Stefan Garczyński („Przewodnik Naukowy i Literacki” 1898), Dwaj poeci filozofowie. Szkic literacki (1900), Władysław Syrokomla i jego utwory (1901).

Znaczący dorobek historycznoliteracki Piniego stanowią prace edytorskie obej­mujące głównie pisarzy romantycznych, zarówno obszerne dzieła zebrane, jak i edycje poszczególnych utworów Zygmunta Krasińskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewi­cza, Mieczysława Romanowskiego, Cypriana Norwida. Ponadto Pini zainicjował wydanie zbiorowe Dzieł i Dzieł malarskich Stanisława Wyspiańskiego (wyd. 1924–1932).

Kierował serią „Wielka Biblioteka”, w której ukazało się ponad 120 tomów najważ­niejszych dzieł literackich, każdy ze starannie opracowanym tekstem literackim i boga­tym komentarzem historycznoliterackim. Ostatnie trzy lata życia Piniego obciążał proces z Zenonem Przesmyckim (Miriamem) dotyczący wydania tomu dzieł Cypriana Norwida. Przesmycki zarzucił redaktorowi bezprawny przedruk utworów autora Vade-mecum, niedba­łe ich opracowanie i ogólnie małe uznanie dla poety i wygrał proces. Była to swoista klę­ska nie tylko Piniego, ale też ruchu wydawniczego według modelu z czasów zaborów, nasta­wionego przede wszystkim na popularyzowanie literatury podlegającej restrykcjom zaborcy; taki stosunek do twórczości literackiej można zaobserwować także w licznych recenzjach Pi­niego. W ciągu dekady po odzyskaniu niepodległości zmieniły się warunki wydawania dzieł literackich i rozwinęło się edytorstwo naukowe, jego zasady nie znalazły jednak wystarcza­jącego odzwierciedlenia w działaniach redaktora „Biblioteki Poetów Polskich”. Przygotowy­wał liczne wydania dzieł literackich dla uczniów i szkoły, jest autorem podręcznika Literatu­ra polska w okresie 1796–1863 (1931) oraz tomu Opowiadania z przeszłości i teraźniejszości Polski (1937, współautor: T. Jarosz).

Działalność krytyczna. Pini niemal przez całe życie współpracował z licznymi czasopis­mami, najważniejsze z nich to: „Pamiętnik Literacki” (recenzje publikowane regularnie w l. 1902–1907, potem z mniejszą częstotliwością), „Ruch Literacki”, „Nasza Książka”, ale też sporadycznie z „Biblioteką Warszawską”, „Krytyką”, „Wiadomościami Literackimi”, propagu­jąc cenne zjawiska literackie, zarówno autorów, jak i poszczególne utwory. Publikacje kry­tycznoliterackie były silnie powiązane z pracami o charakterze historycznoliterackim i skut­kowały inicjatywami wydawniczymi, dlatego wszystkie obszary działalności krytyka należy w zasadzie rozpatrywać łącznie, wskazywał on zresztą na nieostre wówczas i stopniowo róż­nicujące się zakresy badań historyków i krytyków literackich (Dwaj poeci filozofowie). Re­cenzje, niewielkie objętościowo, miały zazwyczaj charakter sprawozdawczy, ale też oceniają­cy, a niekiedy postulatywny. Działalność krytyczną Pini traktował jako rodzaj sprawozdania o stanie współczesnej literatury dokumentującym się w poszczególnych utworach, postulo­wał więc rodzaj „przeglądów całorocznej produkcji” w zakresie gatunków literackich (Piotr Chmielowski, 1904).

W niewielkim tomie Nasza współczesna poezja (1902) zamieścił prace poświęco­ne Adamowi Asnykowi, Marii Konopnickiej, Obrazkom miejskim Wiktora Gomulickiego, zbiorowi Polonia irredenta Andrzeja Niemojewskiego, Tatrom Franciszka Nowickiego. Wy­żej cenił Asnyka, który przejawiał żywą obecność w literaturze do końca życia, niż Kornela Ujejskiego, popularnego w stosunkowo krótkim okresie. Z prozaików zajmował się przede wszystkim Henrykiem Sienkiewiczem, podkreślał, że przed Trylogią „nie mieliśmy powie­ści napisanych z większym artyzmem, z większą plastyką, potężniejszą wyobraźnią i tak nie­porównanie pięknym stylem” (H. Sienkiewicz jako pisarz narodowy i artysta, „Pogoń” 1901, nr 15–18, wyd. osob. 1901). Cenił artyzm autora Bez dogmatu i jego wpływ na rozwój polskiej powieści: „[…] on jest dla naszej powieści współczesnej tym, czym był Asnyk dla współczes­nej poezji: można by powiedzieć, że on ją stworzył, bo na nim wykształcili się tacy Żerom­scy, Sieroszewscy, Dąbrowscy, Reymontowie i Szymańscy, dzięki którym powieść nasza zaj­muje obecnie jedno z najwybitniejszych miejsc w rzędzie literatur europejskich. I to będzie może kiedyś uważane za największą zasługę Sienkiewicza, że przez znakomite swe dzieła po­wołał do życia szereg wybitnych, oryginalnych talentów i w naszym dorobku cywilizacyjnym umożliwił dobrym krok naprzód” (tamże). Refleksją krytyczną obejmował Pini wydania dzieł romantyków i poświęcone im prace badawcze, zwłaszcza Krasińskiego i Mickiewi­cza, śledził też piśmiennictwo związane z Wyspiańskim, niekiedy sięgał po literaturę okre­su staropolskiego (M. Reja, I. Krasickiego). Wyrażał słowa uznania dla publikacji omawiają­cych sylwetki pisarzy, którym poświęcił prace (np. A. Drogoszewskiego o L. Kondratowiczu, „Pamiętnik Literacki” 1904, z. 3).

Literatura w służbie spraw społecznych i narodowych. Pini cenił autora Trylogii za posta­wę patriotyczną widoczną w doborze wybitnych postaci historycznych poświęcających życie dla ojczyzny, mimo to czynił jednak pisarzowi w 1901 r. zarzut, „że nie odważy się na skreś­lenie obrazu naszej martyrologii dzisiejszej i że bawi Europę cudownymi obrazkami odtwa­rzającymi czasy Nerona, zamiast przedstawić jej, iż naród, którego jest członkiem, doznaje od nowożytnych Neronów takich samych prześladowań, jakich doznawali pierwsi chrześcija­nie od starożytnego” (H. Sienkiewicz jako pisarz narodowy i artysta). Zarzucał też Sienkiewi­czowi, że nie napisał dzieła niosącego pociechę współczesnemu pokoleniu na wzór Placówki, Dewajtis, Syzyfowych prac. Krytycznie wypowiadał się o Potopie, wytykając brak zwięzło­ści kompozycyjnej, powtarzalność typów postaci i motywów literackich (swoisty zbiór szki­ców i opisów bitew). Wysoką notą obdarzył natomiast Bez dogmatu – za świetną kompozycję zbudowaną na grze kontrastów. Doceniał artyzm prozaika widoczny „w stylu i kompozycji”, podkreślał cechy języka („lekki, swobodny, potoczysty”), który czynił Sienkiewicza mistrzem „wywoływania tzw. nastrojów” i sytuował w jednym szeregu z dawnymi mistrzami polszczy­zny: Łukaszem Górnickim, Piotrem Skargą i Juliuszem Słowackim. Swe rozpoznania twór­czości Sienkiewicza kwitował stwierdzeniem: „Artysta jest w nim nieporównanie większy niż patriota i takim musimy go przyjąć” (tamże).

Istotnym głosem Piniego na temat literatury narodowej była rozprawa O przyszłe dro­gi literatury polskiej. (Polemika ze Stefanem Żeromskim) (1916). Żeromski w odczycie Litera­tura a życie polskie (1915) zarzucał polskiemu piśmiennictwu, że zamknięte w sprawach na­rodowych, nie jest cenione w świecie, nie pozyskuje europejskich czytelników. Krytyk bronił pisarza niejako przed własnym zarzutem, wskazując na jego „wypatrywanie i wyszukiwanie w ciemnościach drogi do szczęścia dla ojczystego plemienia” i zaprzeczał tezie o tendencyj­ności dominującej nad artyzmem w polskich dziełach literackich, podając przykład najwy­bitniejszych utworów polskiego romantyzmu, w których pierwiastek patriotyzmu okazuje się niepodważalny, podobnie jak artyzm. Odwoływał się również do przykładów literatur ob­cych, gdyż „wszędzie tam, gdzie społeczeństwo jakieś pogrążone było w ciemnościach, poe­zja zmieniała się o godzinie wyrocznej w sztandar narodowy, czy w ów biblijny słup ognisty, który wskazywał drogę naprzód, w przyszłość” (tamże).

Polemizował z poglądem młodopolskiej generacji o nadrzędnej roli środków artystycz­nych w dziele: „Zasadnicze znaczenie ma forma zewnętrzna dla tych tylko artystów, którzy chcą nią przykryć pustkę duszy; nie mając właściwie nic do powiedzenia, a chcąc mówić ko­niecznie, przedstawiają jako rzecz główną nie istotny cel sztuki, lecz jej środki. Historia litera­tury stwierdza, że czasy, w których taki sposób pojmowania twórczości ogarniał większość pi­sarzy, były czasem upadku sztuki” (tamże). Polemista Żeromskiego wskazywał na szczególną chwilę dziejową (czas wojny i działań niepodległościowych), w której znalazły się polska litera­tura i jej obowiązki narodowe, oceniając zresztą wysoko twórczość ostatniego dwudziestolecia.

Problem twórczości narodowej powrócił ponownie w rozprawie O sztukę polską. Uwa­gi i projekty (1919); wnioskując o utworzenie galerii narodowej polskiego malarstwa, przy­woływał przykład literatury, która przetrwała okres zaborów dzięki nakładom dostępnym sporej części społeczeństwa.

Zadania krytyki i literatury. Pini uważał się za ucznia Piotra Chmielowskiego, co podkreś­lił w portrecie literackim opublikowanym tuż po śmierci autora Dziejów krytyki literackiej w Polsce, i dla tegoż krytyka i historyka literatury często wyrażał słowa uznania, w rodzaju „najjaśniejsza może pochodnia naszej wiedzy, naszego umysłowego dorobku” (Piotr Chmie­lowski. Wspomnienie pośmiertne, „Muzeum” 1904 i odb.). Od Chmielowskiego przejął za­danie krytyki, która powinna „ostrzegać przed szkodliwymi wpływami [dzieł literackich], a wskazywać pożyteczne” (tamże).

W ocenach Piniego podstawą wartościowania były idee wielkich romantyków, poja­wiały się one w większości wypowiedzi krytyka, stanowiły centrum porządkujące treści i zna­czenia opinii, krytyk przekonywał, że poglądy estetyczne nie mogą być jedynym kryterium do określenia miejsca pisarza w historii literatury. Wskazywał też na zależności i różnice mię­dzy twórcami tego samego okresu (S. Garczyński, Z. Krasiński, A. Asnyk, K. Ujejski). Był zwolennikiem badań komparatystycznych i rozpoznań obejmujących pisarzy różnych naro­dowości (Dwaj poeci filozofowie). Przeciwstawiał się ówczesnej krytyce literackiej za zbytnie aktualizowanie Krzyżaków Sienkiewicza, szukanie w nich analogii do współczesnej sytuacji historycznej, uznawał natomiast wagę przypominania faktów historycznych przez literaturę.

Często pisał o twórcach, których cenił, językiem serdecznym, wyrażającym uznanie, wielokrotnie apelował też o kulturę wypowiedzi krytycznoliterackich oraz rzeczowość i pre­cyzję ocen, przeciwstawiając się nachalnym napaściom na pisarzy o odmiennych poglądach ideowych, dał temu wyraz w recenzji Sienkiewiczianów Wacława Nałkowskiego: „Literatura nasza krytyczna ma jeszcze wielkie braki i wielkie luki nawet w tych działach, które stosun­kowo dokładnie są ocenione. Jeżeli rezultatem badań ma być dojście do szczerej, bezwzględ­nej prawdy, to trzeba wykazywać nie tylko jasne, ale i ciemne strony, trzeba nie tylko uwiel­biać, ale także krytykować, i to krytykować ostro”, postulując jednocześnie: „[…] jedynie poważne, taktowne, na naukowych podstawach, na stwierdzonych faktach oparte wykazanie braków i wad…” („Pamiętnik Literacki” 1904, z. 4).

W drugiej dekadzie XX w. Pini wypowiadał dosyć negatywną opinię o ówczesnej kryty­ce literackiej, cenił w zasadzie tylko „krytykę naukową”, ubolewając, że „ta jednak nie zajmu­je się literaturą współczesną, zostawiając ją na pastwę przygodnych, zwykle »kongenialnych« recenzentów dziennikarskich. Ci stają przeważnie w roli nie pośredników między autorem a czytelnikiem, lecz sędziów i, klepiąc pisarza łaskawie po ramieniu, udzielają mu »po kole- żeńsku« rad i wskazówek, niezawodnie bardzo zbawiennych, ale nie zawsze pod względem gramatycznym poprawnych” (O przyszłe drogi literatury polskiej).

Wilhelm Feldman w książce Współczesna krytyka literacka w Polsce (1905) przypi­sał Piniego do lwowskiej szkoły filologicznej, co było słuszne, biorąc pod uwagę wczesne prace badacza rozpatrującego „problemy genezy” utworów (przede wszystkim Krasińskie­go) oraz początkowe prace wydawnicze twórczości romantyków. Jak zauważył Feldman, Pini tworzył podstawy syntezy literatury, co dokumentują „wspomnienia pośmiertne” i portrety literackie. W opinii Feldmana „odznacza się Pini powagą i surowością krytycyzmu” i potra­fi przeciwstawiać się „modzie” na popularnych pisarzy, m.in. Sienkiewicza i Ujejskiego. Po­dobne miejsce wyznaczył Piniemu 30 lat później Tadeusz Grabowski w Krytyce literackiej

w Polsce w epoce realizmu i modernizmu (1863–1933). Po śmierci autora w nekrologach po­jawiły się słowa uznania dla cenionego krytyka i wydawcy z powodu jego wszechstronnego udziału w życiu literackim i kulturalnym. Z perspektywy lat 30. XX w. działalność wydawni­cza aktywnego przez półwiecze polonisty przyćmiła prace piśmiennicze, zwłaszcza krytycz­ne, ale trzeba też przyznać, że obie te dziedziny w pracach Piniego warunkowały się wzajem­nie i budowały przejrzysty system wartości.