Podbereski Romuald

Dariusz Kukuć

Wydawca, publicysta, tłumacz, redaktor czasopism. Pseudonimy i kryptonimy: Faustyn Wszędobylski; P.R.; R.P.; Rld.P.; Rld.Pdb.; Rld. Podb.; Rld.Pods.; (Wyd.); Wydawca; Wydawca „Rocznika Literackiego”; Romuald Druckij-Podbierieskij (ros.).

Informacje biograficzne. Konsekwentnie w rozmaitych dokumentach podawał fałszywą datę i miejsce swego urodzenia, co w kompendiach utrwalili badacze. W rzeczywistości Podbereski przyszedł na świat 19 III 1809 w Ejnarowiczach nad Niemnem. Pochodził z rodziny szlacheckiej wywodzącej się, jak utrzymywał, od kniaziów Druckich. Był synem Andrzeja Karola Józefa (1773–ok. 1835), sędziego ziemskiego pow. trockiego, w 1828 r. aresztowanego i prawdopodobnie zesłanego na Syberię za przestępstwa urzędnicze, oraz Petroneli Barbary z Łyków (ok. 1780–1837). Miał ośmiu braci i pięć sióstr. W l. 1825–1830 uczęszczał kolejno do gimnazjów w Kownie i Wilnie. W 1830 r. rozpoczął studia na Wydziale Literackim Uniwersytetu Wileńskiego, wkrótce przerwane z powodu przeniesienia akcji powstańczej na tereny byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie likwidacji tej wileńskiej instytucji naukowej. Na początku lat 30. rodzina utraciła znaczną część majątku przejętego przez wierzycieli, co skłoniło Podbereskiego do podjęcia pracy. W 1835 r. wyjechał w głąb Rosji z poznanym w Wilnie oficerem wojsk rosyjskich, u którego otrzymał posadę guwernera. W l. 1837–1841 studiował na Uniwersytecie Moskiewskim, przez pierwszy rok na Wydziale Filologicznym, a następnie Prawnym (z roczną przerwą). Początkowo utrzymywał się z guwernerki, a od 1839 r. uczestniczył w organizacji moskiewskiego przedstawicielstwa ekspedycyjnego Mińskiej Kompanii Handlowej, którego został kierownikiem. Nawiązał w tym czasie współpracę z „Tygodnikiem Petersburskim” i planował wydanie „Noworocznika Moskiewskiego”. Narażenie Kompanii na znaczne straty, a także niepowodzenia na studiach skłoniły Podbereskiego do przeniesienia się w maju 1841 r. do Petersburga, gdzie zaczął podawać się za potomka książęcego rodu. Nie przeszkadzało mu to trudnić się guwernerstwem. Przez pewien czas w 1842 r. organizował w swoim mieszkaniu wieczory literackie. Redagował nieregularny „Rocznik Literacki” (1843, 1844, 1846) i prowadził działalność wydawniczą. Intensywnymi podróżami naznaczony był okres między sierpniem 1843 a październikiem 1844 r. (Białoruś, Inflanty Polskie, Ukraina, wycieczka wybrzeżem bałtyckim przez Finlandię, Inflanty i Żmudź). W konsekwencji tych wyjazdów powstała sieć dystrybucji dla „Rocznika Literackiego” i innych wydawnictw Podbereskiego. Od 1845 r. dodatkowo parał się handlem dziełami sztuki, których odbiorcą była bogata klientela szlachecka. W l. 1847–1848 publikował w petersburskim czasopiśmie „Iłłustracija”. W wyniku nieporozumień z jednej strony z Tadeuszem Ładą-Zabłockim, z drugiej z Michałem Grabowskim i innymi niezadowolonymi kontrahentami, którzy zarzucali mu wprost oszustwo i sprzeniewierzenie pieniędzy, ucierpiała jego reputacja. Z tego powodu zmuszony był w 1848 r. przenieść działalność do Wilna, gdzie wydał ostatni tom „Rocznika Literackiego” (1849), i dzięki pozyskaniu zamożnej donatorki w osobie Zofii z Chłopickich Desztrungowej (późniejszej Klimańskiej) mógł powołać do życia nowy periodyk – „Pamiętnik Naukowo-Literacki” (1849–1850; 6 zeszytów) i rozwinąć aktywność wydawniczą. Publikacja powieści z kluczem Człowiek niewidzialny, czyli cudowny kapelusz (1850) Klimańskiej (Podbereski był jej wydawcą), zawierającej satyryczne portrety przedstawicieli lokalnego establishmentu i ich rodzin, odegrała rolę iskry zapalnej, wywołując zakulisowe działania tego grona skutkujące m.in. denuncjacjami i wszczęciem śledztwa przez władze. Także nonszalancja Podbereskiego, zalegającego z płatnościami w drukarni Zawadzkich, jak i uporczywie prowadzona głównie przez Józefa Ignacego Kraszewskiego kampania szkalująca doprowadziły do otwartego sporu między redaktorem a Adamem Zawadzkim. W tym czasie, mimo uzyskania zezwolenia na kontynuację „Pamiętnika Naukowo-Literackiego”, Podbereski znalazł się we wrześniu 1850 r. w Warszawie. Doprowadził tam do wydania siódmego z kolei zeszytu „Pamiętnika Naukowo-Literackiego” (1851). Nad ranem 13 I 1851 po wieczorze spędzonym w salonie Seweryny z Żochowskich Pruszakowej (2° voto Duchińskiej) i nocnym spotkaniu z dwójką miejscowych dziennikarzy redaktor został aresztowany i osadzony w warszawskiej cytadeli pod zarzutem bliżej nieokreślonych „przewinień politycznych”. Po zakończeniu śledztwa pod koniec kwietnia 1851 r. Podbereski został przewieziony do Wilna i poddany dodatkowemu przesłuchaniu. Skazany na osiedlenie na północy Rosji, 11 VI 1851 znalazł się w Archangielsku, gdzie wkrótce otrzymał zatrudnienie w redakcji czasopisma „Archangielskije Gubiernskije Wiedomosti”, a także jako nadzorca rządowej drukarni. Po wybuchu wojny krymskiej w listopadzie 1853 r. przeniesiono go do Szenkurska, a w kwietniu 1854 r. – do Pinegi. Wznowił tam handel obrazami i zorganizował przemyt bezdebitowych druków do Królestwa Polskiego. Ustanowienie nadzoru policyjnego i wprowadzenie pełnej kontroli jego korespondencji postawiło Podbereskiego w trudnej sytuacji uniemożliwiającej prowadzenie interesów. Od grudnia 1854 r. przebywał na oddziale szaleńców archangielskiego szpitala zapewne z powodu załamania nerwowego, choć możliwe, że symulował chorobę psychiczną. Zmarł tamże 22 X 1856 tuż przed zakończeniem procedury ułaskawieniowej.

Kręgi aktywności. Działalność Podbereskiego ogniskuje się w kilku obszarach: redaktora, tłumacza, wydawcy i publicysty. Redaktor reprezentował typ nowoczesnego literata wyspecjalizowanego w pracach redakcyjnych, co w latach 40. było bagatelizowane i wyśmiewane np. przez Kraszewskiego. Jako tłumacz miał na warsztacie utwory takich autorów, jak Christopher Martin Wieland, Michaił Lermontow, Pantełejmon Kulisz czy Nikołaj Gogol (Martwe dusze), których z różnych przyczyn nie opublikował. Kontakty ze środowiskiem moskiewskich słowianofilów zaowocowały przekładami kilkunastu rosyjskich baśni ludowych (skazek), z czego jedynie siedem ukazało się w wileńskim „Athenaeum” (1841, t. 6; 1842, t. 1, 2, 6; 1843, t. 1). Szczególną wagę Podbereski przywiązywał do pieśni Der Wanderer Georga Philippa Schmidta von Lübecka, do której muzykę ułożył Franz Schubert, publikował jej przekład aż trzykrotnie z intencją identyfikacji własnego losu z literackim ujęciem toposu homo viator. Najważniejszym przekładem literackim w dorobku Podbereskiego pozostanie minipowieść Adelberta von Chamisso Peter Schlemihls wundersame Geschichte (Przygody człowieka, który sprzedał swój cień, 1850), niesłusznie uchodząca przez długi czas w kompendiach specjalistycznych jedynie za przeróbkę tego dzieła. Z innych translacji warto przywołać pracę Wissariona Bielińskiego Wzgljad na russkuju litieraturu 1847 goda, której fragmenty ukazały się jako List wydawcy „Pamiętnika” do Alberta Gryfa („Pamiętnik Naukowo-Literacki” 1849, z. 3). Wobec istnienia zapisu cenzorskiego eliminującego Bielińskiego z przestrzeni medialnej należy traktować ten utwór jak utajnione tłumaczenie, a zamianę przykładów z literatury rosyjskiej na literaturę polską za konieczny kamuflaż. Był to istotny głos w toczonej dyskusji polskich zwolenników „szkoły naturalnej” ze środowiskiem „Gwiazdy”. Kilka innych tłumaczeń z języka rosyjskiego (m.in. T. Bułharyna), a również z litewskiego i angielskiego znalazło miejsce na łamach periodyków Podbereskiego. Przekładał także na rosyjski autorów polskich, zamieszczając ich prace w petersburskiej „Iłłustracji”.

Słabo rozpoznana była działalność Podbereskiego jako wydawcy druków polskich. Odnośnie do okresu petersburskiego można mówić o zjawisku pakietu wydawniczego, gdy niemal równocześnie z tomem „Rocznika Literackiego” na rynek trafiały wydawnictwa towarzyszące w formie promowanego utworu literackiego i druków muzycznych. Cechą charakterystyczną tego pakietu były ozdobne, ilustrowane edycje. Odbiega od tego paradygmatu dużo skromniejszy tomik Poezji Tadeusza Łady-Zabłockiego (1845) zrealizowany na marginesie podstawowej praktyki wydawniczej. W latach 40. Podbereski należał do czołówki wydawców druków polskich w Petersburgu (obok J. Eynerlinga i J. Przecławskiego), mając w dorobku 10 wolumenów. Jeszcze ostatni „Rocznik Literacki” (1849) utrzymał ozdobność jako wyróżnik edycyjny firmy Podbereskiego, nie współtworzył natomiast już pakietu. Również zeszyty „Pamiętnika Naukowo-Literackiego” z 1849 r. były wydawnictwami „osamotnionymi”, a do tego radykalnie zubożonymi pod względem zdobnictwa graficznego.

Do pomysłu pakietu wydawniczego Podbereski powrócił w 1850 r., wprowadzając nawet bezpłatne broszury dla prenumeratorów swojego periodyku. Niezależnie od tego przedsięwzięcia w okresie wileńskim wydał kilka książek. Ostatni, warszawski zeszyt „Pamiętnika Naukowo-Literackiego” był przez 140 lat uznawany za stracony dla kultury narodowej. Dopiero na początku lat 90. XX w., dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi Andrzej Kempa odnalazł dwa egzemplarze tego wydania. Zeszyt 7 był pod względem estetycznym wydawnictwem wprost ascetycznym, porównywalnym z bezpłatnymi broszurami. Ponadto Podbereski zajmował się wydawaniem litografii i dokonał kilku edycji dokumentów dawnych.

Publicystyka. Podbereski debiutował recenzjami z koncertów na łamach „Tygodnika Petersburskiego”. Do ciekawszych publikacji należą protoreportaże zaskakujące swymi walorami literackimi (Krótka historyczność Niżgorodu i szkic makarijewskiego jarmarku, „Tygodnik Petersburski” 1839, nr 72–73; Listy o Białejrusi, „Tygodnik Petersburski” 1844, nr 79, 81–82; Kalejdoskop. O wszystkim, o wielu rzeczach i o niczym, „Rocznik Literacki” 1849, z. 1–2). Kilkuczęściowy artykuł O Mińskiej Handlowej Kompanii i kilka słów o potrzebie u nas i ważności przemysłu pod materialnym i moralnym względami („Tygodnik Petersburski” 1842, nr 8–9, 11) w części poświęconej założeniu, organizacji i strategii handlowej litewsko-białoruskiej korporacji był efektem moskiewskich doświadczeń zawodowych Podbereskiego, a w części dywagacyjnej oparty na rozprawach Jeremy’ego Benthama, Augusta Luedera i Aleksandra Kurca. Do ogólnych rozważań o pracy, bogactwie, przemyśle i moralności Podbereski powrócił w rozprawce O ruchu spółczesnym nauk społeczności w ogólności („Pamiętnik Naukowo-Literacki” 1851, z. 7). Kilka artykułów zaświadcza o zainteresowaniach nowinkami technicznymi: O nowym sposobie kucia koni bez ćwieków za pomocą tak zwanych hipposandałów („Tygodnik Petersburski” 1841, nr 52), O nowym zastosowaniu użycia pary, podług wynalazku polowego inżyniera kapitana Meltzera (tamże, nr 81), Niedogodności ocieplania mieszkań za pomocą przeciągów ogrzewalnych (tamże, nr 82). Szczególne miejsce w dorobku Podbereskiego zajmuje budząca zainteresowanie badaczy przedmowa do ostatniego „Rocznika Literackiego” (1849) z uwagi na postawione diagnozy i manifestacyjnie zaprezentowaną nową formułę ideową pisma. Jest też zarazem jednym z pierwszych świadectw rodzącej się nowej klasy społecznej, charakterystycznej dla Europy Środkowo-Wschodniej, przeciwstawiając „arystokracji–szkatuły arystokrację–myśli”.

Działalność krytyczna. Podbereski nie zajmował się bieżącą krytyką literacką. Z dwóch jego recenzji jedna była świadectwem popularności kontrowersyjnego zjawiska kulturowego, jakim były popisy w improwizacji poetyckiej, w tym przypadku w języku włoskim (Improwizator Giovanni Giustiniani w Moskwie, „Tygodnik Petersburski” 1841, nr 59). Druga, traktująca o trzecim tomie „Niezabudki”, została natomiast przez redakcję „Tygodnika Petersburskiego” odrzucona. Jego działalność na tym polu postrzegana jest przez pryzmat rozprawy Białoruś i Jan Barszczewski (wstęp do: J. Barszczewski, Szlachcic Zawalnia, czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach, t. 1, 1844), która była jednym z najważniejszych, pionierskich syntez dotyczących literatury polskiej północno-wschodniego pogranicza, przywoływanych do dziś przez badaczy kultury kresowej. Publikacja prezentowała przekonanie o duchowym odrodzeniu Białorusi, uważanej dotąd powszechnie za „stronę zapadłą” państwa rosyjskiego, a przedtem Rzeczypospolitej. Autor, dyskredytując pisarstwo klasycystyczne, uwypuklał homogeniczność lokalnej literatury i wskazywał jej cechy stałe, formujące tzw. szkołę białoruską na wzór i podobieństwo szkół romantycznych w literaturze, m.in. ukraińskiej czy litewskiej. Wstęp do Szlachcica Zawalni obok Listów o Białejrusi i niezrealizowanej prolegomeny do opowieści Drewniany dziadek Jana Barszczewskiego miały utworzyć komplet pism poświęconych zagadnieniom regionalnym. Wśród niewielu artykułów utwierdzających mylne przekonanie o działalności krytycznoliterackiej Podbereskiego znajdują się prace z zakresu folklorystyki („Athenaeum” 1841, t. 6; 1842, t. 1; 1843, t. 1; 1845, t. 5), dające spojrzenie na stan refleksji teoretycznej w nauce rosyjskiej, i większy szkic okolicznościowy Wicehrabia D’Arlincourt w Petersburgu („Tygodnik Petersburski” 1842, nr 57–58) poświęcony osobie i twórczości „księcia romantyków” – Charles-Victora Prévota. Pozostałe pisma z kręgu literackiego mają charakter stricte informacyjny i dotyczą własnych wydawnictw redaktora. Z publikacji rosyjskich udało się zidentyfikować dwa artykuły o tematyce folklorystycznej: Narodnyje tancy („Iłłustracyja” 1847, nr 33) i Biełorusskaja swat’ba („Iłłustracyja” 1848, nr 1). W „Archangielskich Gubernskich Wiedomostiach” miał się ukazać nieznany z tytułu szkic historyczno-statystyczny o gub. archangielskiej.

O muzyce i sztuce. W większym zakresie Podbereski zaistniał w krytyce muzycznej i publikacjach dotyczących sztuk pięknych. Kilkanaście artykułów poświęconych życiu muzycznemu ukazało się w „Tygodniku Petersburskim” w latach 1839–1845. Dotyczyły przede wszystkim popularyzacji artystów polskich występujących na terenie Imperium Rosyjskiego: skrzypka Karola Lipińskiego, dyrygenta i kompozytora Wiktora Każyńskiego, mezzosopranistek Anny Ksawery Deybel i Wilhelminy Skibińskiej czy Antoniny i Zofii Kaplińskich, solistek moskiewskiej Opery Cesarskiej. Oprócz bieżących sprawozdań i recenzji do ważniejszych artykułów tematycznych należą: Czym była Pasta i kilka słów o śpiewie dramatycznym („Tygodnik Petersburski” 1841, nr 53), tekst omawiający znaczenie Giuditty Pasty, „primadonny I poł. XIX w.” w historii sztuki wokalnej, a na tle rozwoju opery zmiany gustów „przedmasowej” publiczności, oraz Kilku pianistów współczesnych („Tygodnik Petersburski” 1842, nr 2), tekst porównujący manierę artystyczną wybitnych pianistów jednego pokolenia: Sigismunda Thalberga, Leopolda von Meyera, Adolfa von Henselta, Ferenca Liszta i Fryderyka Chopina, z interesującymi uwagami na temat talentu tego ostatniego, mającego skłonność „ku posępnym obrazom”. Problematykę zarysowaną w tym artykule rozwinął redaktor po dziewięciu latach w rozbudowanej rozprawie O estetycznym znaczeniu nowszej fortepianowej szkoły („Pamiętnik Naukowo-Literacki” 1851) ukazującej Chopina jako artystę przełomu.

Na uwagę zasługuje duży cykl sześciu publikacji pod porządkującym tytułem (znaczne różnice w tytułach poszczególnych modułów) Kilka słów o pracach malarskich w petersburskiej Akademii Sztuk oraz o polskich artystach tamże pracujących, w szczególności z powodu rocznej wystawy w tejże Akademii („Tygodnik Petersburski” 1842, nr 36, 44, 51, 53, 59, 69, 71–72), którego poszczególne części poświęcone były aktualnej wystawie (Artykuł I), prezentacji rodzajów malarstwa, pojęć funkcjonujących w sztuce i warunków formowania się stylu (Artykuł II), charakterystyce twórczości szwajcarskiego malarza Luisa Leopolda Roberta (Artykuł III), malarstwu rosyjskiemu (Artykuł IV). Dwa ostatnie artykuły tego cyklu (Artykuł V i VI) formułują natomiast zarys kompendium w rodzaju słownika artystów polskich działających na terenie państwa rosyjskiego, wyprzedzając o kilka lat Ikonothekę Józefa Ignacego Kraszewskiego. Podpisana nazwiskiem zaprzyjaźnionego z Podbereskim artysty Protestacja przeciw daguerreotypowi („Tygodnik Petersburski” 1841, nr 98) neguje wyrażany w prasie francuskiej pogląd o rychłym upadku sztuki portretowej. Artykułem Kilka słów o Kanutym Rusieckim, malarzu w Wilnie („Ruch Literacki” 1844) publicysta zainicjował ciąg wypowiedzi w następnych tomach „Rocznika Literackiego” mających zapełniać deficyt informacyjny dotyczący czynnych artystów polskich. W ramach tej inicjatywy ukazał się jeszcze materiał O Antonim Abramowiczu, artyście muzycznym („Ruch Literacki” 1846), w tomie wileńskim zaś – artykuł omawiający kantatę Stanisława Moniuszki (do słów E. Chłopickiego) Milda („Ruch Literacki” 1849).