Podczaszyński Michał

Mirosław Strzyżewski

Historyk, publicysta, krytyk literacki, tłumacz, reportażysta, wydawca, edytor. Pseudonimy i kryptonimy: M.P.; M. Podczasz.; Wydawca.

Informacje biograficzne. Urodził się 29 IX 1800 w Krzemieńcu. Pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej zamieszkującej Lipawę w gub. mitawskiej. Ojciec – Józef Podczaszyński h. Rawicz – pełnił obowiązki urzędnika komory celnej, o matce nie zachowały się wiadomości. Stryj – Karol Podczaszyński (1790–1860) – był znanym architektem, profesorem Uniwersytetu Wileńskiego; po aresztowaniach członków tajnych stowarzyszeń w Wilnie (1823), w których udział miał również stryj jako pełnomocnik uniwersytetu, kontakty zostały zerwane. Edukację szkolną Michał Podczaszyński odbył w Brześciu Litewskim i najprawdopodobniej w Krzemieńcu lub w Wilnie (gimnazjum), po czym 18 IX 1819 wstąpił na Wydział Matematyczny Uniwersytetu Wileńskiego, by po roku przenieść się na Wydział Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (wpis z 16 X 1820). W Warszawie próbował kariery urzędniczej, pracując w Ministerstwie Skarbu, zgłosił też akces do wojska (nie został jednak przyjęty do pułku Lejb-Gwardii ze względu na słaby stan zdrowia). Związany był ze środowiskami literatów i artystów w Wilnie, Warszawie i Paryżu; próbował sił jako poeta, tłumacz i publicysta (debiutował utworem Szczęśliwa plantacja. Sielanka tłumaczona z francuskiego, „Tygodnik Wileński” 1818, nr 118). W Wilnie poznał Leonarda Chodźkę, członka Towarzystwa Filaretów i Towarzystwa Wspierania Niedostatnich Uczniów, a w Warszawie Maurycego Mochnackiego, u którego zamieszkał przy ul. Długiej. Skromny majątek odziedziczony po rodzicach przeznaczył na założenie „Dziennika Warszawskiego” (de facto tygodnika), który wydawał razem z Mochnackim (1825–1826). Współpracował też z redagowaną przez Mochnackiego „Gazetą Polską” (1827–1829) i „Nową Polską” (1831), drukował artykuły na łamach „Gazety Warszawskiej”. Przyjaźń z Chodźką i Mochnackim oraz kontakty z kręgami literackimi okazały się trwałe i zadecydowały w dużym stopniu o dalszych losach Podczaszyńskiego. W 1827 r. z powodów finansowych wyjechał u boku Tekli Potockiej do Francji (oficjalnie w roli guwernera dzieci dobrze sytuowanej arystokratki), w następnym roku odbył następną grand tour (po Sabaudii i Alpach, podążając śladami A. Malczewskiego w masywie Mont Blanc i na lodowcu Glacier des Bois) sfinansowaną przez hrabinę Klementynę z Sanguszków Ostrowską, z którą łączyły go dość zażyłe stosunki. Co pewien czas wracał do Warszawy, jednak bez widoków na posadę urzędniczą w Polsce, na stałe osiedlił się w Paryżu pod koniec 1829 r., w czym wydatnie pomógł mu Chodźko, podówczas sekretarz Michała Ogińskiego, dzięki któremu Podczaszyński poznał środowisko literackie stolicy Francji i uzyskał posadę współpracownika w „Revue Encyclopédique”, znaczącym piśmie literacko-politycznym redagowanym przez Marc-Antoine’a Julliena de Paris. Pozostał we Francji także po powstaniu listopadowym. Z Chodźką, braćmi Antonim i Władysławem Oleszczyńskimi, Pawłem Dubois, Adamem Przygodzkim oraz Teodorem Morawskim współtworzył nieformalną grupę polonijną, która starała się pozyskać dla sprawy polskiej poparcie znaczących osobistości, w tym gen. Marie-Josepha de La Fayette’a, premiera Jacques’a Laffitte’a, Victora Hugo i Benjamina Constanta. W Metzu pod koniec 1831 r. Podczaszyński był czynnym członkiem Komitetu Franco-Polskiego gen. La Fayette’a organizującego pomoc materialną dla uchodźców polskich zmierzających do Francji (pomagał m.in. braciom Mochnackim). Współpracował z emigracyjnymi stowarzyszeniami: był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich oraz Towarzystwa Literackiego, które również współtworzył. Artykuły i recenzje literackie zamieszczał w prasie francuskiej, najczęściej w „Revue Encyclopédique”, „Revue des Deux Mondes” i „Temps” (nie wszystkie publikacje udało się dotąd zidentyfikować). Z Mochnackim założył w Paryżu pierwsze ważne czasopismo emigrantów polistopadowych, „Pamiętnik Emigracji Polskiej” (1832–1833), które niemal w całości redagował samodzielnie. Po przedwczesnych zgonach przyjaciół żył w skrajnym ubóstwie. W ostatnich miesiącach jego egzystencja stała się dramatyczną i honorową walką o godne trwanie (nie chciał przyjmować jałmużny, choć dostawał pewne wsparcie od emigracyjnych organizacji).

Zmarł 4 VII 1835 w Paryżu w wieku 35 lat najprawdopodobniej z powodu wycieńczenia organizmu głodem i chorobami, w tym gruźlicą. Jego martwe ciało odnaleziono na ławce nieopodal domu przy rue Dauphin 4, w którym wynajmował pokój na poddaszu (narożna kamienica z widokiem na Pont Neuf, dziś już nieistniejąca). Został pochowany na Cimetière Montparnasse 5 VII 1835 w koncesji czasowej w części nazwanej „fosse à part”, rząd 12, grób 12. Miejsce pochówku zostało szybko zapomniane.

Publicysta literacki, entuzjasta dzieł historycznych, przyjaciel romantyków. Podczaszyński zasłynął przede wszystkim jako autor obszernych artykułów historycznych, recenzji literackich w języku francuskim, korespondencji reportażowych nadsyłanych do kraju z Francji oraz animator ruchu czasopiśmienniczego w okresie przed powstaniem listopadowym i na emigracji. Na łamach „Dziennika Warszawskiego”, który stał się pierwszym znaczącym organem polskich romantyków, drukował obszerne rozprawy historyczne, programowe, literackie, również polemiki, ujawniając wpływ romantycznej „szkoły historycznej” Joachima Lelewela m.in w artykułach: Historyczne pomniki języka i uchwał polskich i mazowieckich z XV i XVI wieku („Dziennik Warszawski” 1825, t. 1, nr 2), O naukach dających poznawać źródła historyczne. Z powodu wyszłego pod tym tytułem dzieła (tamże, t. 2, nr 6), O Rycerzach Jaszczurkowych w Prussiech („Dziennik Warszawski” 1826, t. 3, nr 9–10). Do „Gazety Polskiej” nadsyłał z Francji korespondencje, artykuły krytycznoliterackie i geograficzne opisy podróży, m.in. z wycieczki po Sabaudii, i obszerną relację z paryskiej „wojny romantyków z klasykami”. Wcześniej w l. 1822–1826 drukował na łamach „Wandy”, „Dziennika Wileńskiego”, „Warszawianina” i „Rozmaitości Warszawskich” przede wszystkim oryginalne próby poetyckie, tłumaczenia oraz artykuły historyczne. Na łamach „Revue Encyclopédique” recenzował dla francuskiego czytelnika m.in. poezje Jana Pawła Woronicza, Adama Mickiewicza, Kazimierza Brodzińskiego, Stefana Witwickiego oraz edycje dzieł pisarzy staropolskich (seria wydawana przez J. Muczkowskiego), przyjmując perspektywę krzewiciela idei romantycznych i narodowych.

W Paryżu ściśle współpracował z Chodźką, chociażby jako autor obszernej rozprawy Fragments sur la littérature ancienne de la Pologne przygotowanej dla drugiego wydania znanego dzieła geograficzno-historycznego Conrada Malte-Bruna Tableau de la Pologne ancienne et moderne (1830) i jako autor biogramów w encyklopedycznym kompendium Biographie universelle et portative des contemporains, ou Dictionnaire historique des hommes célèbres, morts ou vivants avant, pendent et depuis la révolution française (1826–1830, éd. A. Rabbe), gościł też w znaczącej edycji Histoire générale de la Pologne d’après les historiens polonais… (1832) oraz przygotował samodzielnie znakomitą polską edycję Dzieł Ignacego Krasickiego (1830).

Literatura kształtowana przez ducha historii. Program krytycznoliteracki Podczaszyńskiego został sformułowany w ogniu przyjacielskiej polemiki z Mochnackim przy okazji artykułu O pierwszym tomie „Poezyj” Odyńca, z krótką wzmianką o poezji narodowej („Dziennik Warszawski” 1825, t. 1, nr 3), w którym czytamy m.in.: „[…] wielu tłumaczy znaczenie poezji narodowej, ograniczając ją samymi historycznymi podaniami, gdy tymczasem ona w sobie wszystko zawierać powinna, cokolwiek jest własnością narodu, to jest podania prawdziwe, podania bajeczne, charakter ludu, mowę, sposób wyrażania ich myśli, mniemania, przesądy nawet itd.”. W przeciwieństwie do Mochnackiego, który dowodził, że literatura narodowa jest zawsze romantyczna, metafizyczna, pełna tajemnic i czerpie natchnienie oraz pomysły ze starożytności słowiańskiej, mitologii ludów Północy i ducha wieków średnich, Podczaszyński sądził, że poezja narodowa nie musi być koniecznie romantyczna lub klasycystyczna (to sprawa konwencji estetycznej i formy), ważne, by wypływała z obyczajów własnego narodu, aby mówiła o jego historii, narodowym charakterze, przywoływała „pamiątki przeszłych wieków” i na podstawie bogatej, szeroko rozumianej tradycji – kształtowała współczesnego czytelnika. Poglądy te wpłynęły znacząco na idee Mochnackiego, który także podążył w podobnym kierunku w swojej dalszej twórczości krytycznoliterackiej. Przy tym powinna to być nade wszystko twórczość w pełni oryginalna. Podczaszyński kategorię „oryginalności” tłumaczy jednak nie w duchu niemieckiej metafizyki (F. Schlegel), ale w znaczeniu zbliżonym do zapatrywań Mickiewicza wyrażonych we wstępie do Ballad i romansów, skąd wynika, że „najpiękniejsza poezja oryginalna”, by stać się narodową, musi być wywiedziona z własnych dziejów i podań ludowych. Znać tu również wpływ umiarkowanych propozycji Kazimierza Brodzińskiego i Lelewelowskiej koncepcji dziejów narodowych opartej na krytycznej analizie źródeł. Podczaszyński do końca będzie wierny tak nakreślonemu programowi, który sprawdził się zwłaszcza w recenzjach francuskojęzycznych, przybliżających w historycznych kontekstach idee narodowe i niepodległościowe Polaków.

Podstawowe zadanie krytyki to ukazanie historycznego charakteru narodu wyłaniającego się z dzieł dawnych i współczesnych pisarzy, autorów podań, historiografów. Krytyk spełnia tu funkcję nie tyle znawcy literatury jako dziedziny sztuki, ile przyjmuje rolę mentora lub przewodnika dla młodego pokolenia, czemu służyć mają m.in. portrety literackie i biogramy pisane osobno tudzież wykorzystywane w strukturze recenzji. „Historia” i „naród” to słowa kluczowe w krytycznym aparacie pojęciowym Podczaszyńskiego. Przewijają się w jego publicystyce historycznej, politycznej i literackiej, stanowiąc dla rozmaitych dziedzin i tematów ważne spoiwo, które łączy ze sobą i dopełnia myślową całość. Historia występuje jako pojęcie opisowe i rozumiana jest tu w zgodzie z nowoczesną podówczas wykładnią Lelewela akcentującego rolę wielu źródeł tekstowych: żywotów, dokumentów politycznych, zapisków, pamiętników, podań, legend (stąd też bierze się wielki szacunek Podczaszyńskiego dla literatury staropolskiej) oraz źródeł materialnych i pomocniczych (dzieje systemów ekonomicznych, gospodarki, geografii, polityki monetarnej itp.), które w całości współtworzą wizję przeszłości. Naród to z kolei pojęcie opisowe i zarazem aksjologiczne. Pojmowany jest na sposób romantyczny jako zespół pojęć etniczno-językowo-przestrzennych, z których z czasem wyłoni się pojęcie narodu jako kategoria polityczna, u Podczaszyńskiego znakomicie już widoczna w innych kategoriach (m.in. O narodowości litewskiej w emigracji, „Pamiętnik Emigracji Polskiej” 1832, nr 4).

Krytyk prezentuje zazwyczaj te dzieła, które dają się waloryzować pozytywnie w ramach przyjętej strategii opisu. I tak z perspektywy „historycznej” i „narodowej” jako świetni i „celujący” uznawani są tacy pisarze, jak Jan i Piotr Kochanowscy, Mikołaj Rej, Mikołaj Sęp Szarzyński, Ignacy Krasicki, Jan Paweł Woronicz, Aleksander Chodźko, Józef Massalski, Kazimierz Brodziński, Adam Mickiewicz, Stefan Witwicki, Antoni Edward Odyniec. Nigdy nie przeciwstawia sobie współcześnie żyjących pisarzy, jeśli spełniają oni kryteria narodowości. W ten sposób i młodzi romantycy, i uznani klasycy mogą bezpiecznie współegzystować, bez obawy o literacką reputację. Podczaszyński unika agresywnych wypowiedzi, ostrych dyskusji czy polemik, które były wówczas na porządku dziennym, z lekką kpiną wypowiada się o walce romantyków z klasykami w Paryżu, jest zazwyczaj stonowany i łagodny w ferowaniu ocen, umiarkowany w sądach i konsekwentny w doborze historyczno-narodowych dzieł. Preferuje rozpowszechniony podówczas typ recenzji opartej na przedstawieniu biografii autora, streszczeniu problematyki i wskazaniu walorów poznawczych oraz edukacyjnych dzieła. Wyróżniają go subtelna ironia i dystans w prezentacji rozmaitych przejawów życia społecznego i literackiego, umiejętność trafnej obserwacji, dokładność i rzeczowość, w czym ujawnia też swoje zamiłowania historyczne i edytorskie.