Podwysocki Konstanty
Krytyk literacki, powieściopisarz, historyk, bibliofil. Pseudonimy i kryptonimy: K.P.; K. Po.; K. Stolnikiewicz Chełmski; P.K. Stolnikiewicz-Chełmski.
Informacje biograficzne. Urodził się 2 II 1810 prawdopodobnie w Szandrze jako syn Julii z Szymanowskich i być może marszałka kijowskiego Seweryna Podwysockiego. Miał siostrę Żanetę. Nauki pobierał w Gimnazjum Podolskim w Winnicy, był uczniem Michała Maciejowskiego, Ignacego Jagiełły, Jana Zakrzewskiego; wyniósł stamtąd przyjaźnie m.in. z Aleksandrem Grozą i Michałem Jezierskim. Ożenił się przed 1832 r. z Anielą z Micowskich, wychowanką Hermana Hołowińskiego, miał pięcioro dzieci: Hermana (1833– –1834), Emilię (1838–1869, zam. Rożałowska), Marię (ur. 1840), Karola (ur. 1840), Stefana (ur. 1843). Zrazu gospodarował w Steblowie należącym do Hołowińskich (parafia Łysianka), następnie w Szandrze oraz Mikołajówce (parafia Rzyszczów) w pow. kaniowskim. W 1845 r. kupił majątek Rychty Humieckie (parafia Czarnokozińce) k. Kamieńca Podolskiego i zamieszkał tam na stałe; prowadził w Rychtach dom otwarty i stworzył ośrodek kultury polskiej, który odwiedzali najważniejsi literaci tego czasu i regionu, przede wszystkim spowinowacony z nim Michał Grabowski oraz Józef Ignacy Kraszewski, który dedykował Podwysockiemu powieść Pod włoskim niebem (1845), a także Placyd Jankowski, Aleksander Weryha Darowski, Michał Jezierski, Jan Krechowiecki, Dionizja z Iwanowskich Poniatowska, Włodzimierz Plater i in. Jako krytyk oraz kolekcjoner i bibliofil (bogata biblioteka rychtecka) interesował się szczególnie okresem stanisławowskim. Zgromadził wiele pamiątek przeszłości, był posiadaczem m.in. portretu Stanisława Augusta pędzla Élisabeth Vigée Lebrun. Cieszył się powszechną estymą, był sędzią sądów polubownych (tzw. sędzią sumienia), a także honorowym kuratorem gimnazjum kamienieckiego. Zmarł 14 XII 1868 w Rychtach, został pochowany w Czarnokozińcach.
Działalność literacka i krytyczna. Do pracy literackiej Podwysockiego zachęcił go Michał Grabowski, dzięki któremu znalazł się pod wpływem tzw. koterii petersburskiej. Jego wypowiedzi krytyczne mają charakter mimikry wobec krytyk Grabowskiego, co świadczy o tym, że podzielał poglądy krewnego i podobnie jak on wygłaszał zasadniczo sądy utrzymane w tonie łagodnym. Zarzucano mu, że przyjął formułę krytyczną od Gustawa Planche’a. Podwysocki publikował głównie na łamach noworocznika „Rusałka” (Grozy) oraz w „Tygodniku Petersburskim”. Literaturą zajmował się stosunkowo krótko, tj. zasadniczo w l. 1838– –1843, i działalność tę uważał za obowiązek społeczny i narodowy. Był autorem powieści Pan Dezydery (1843) i opowiadania Powołanie. Obrazek z życia jednodniowego artysty („Gazeta Codzienna” 1853, nr 300, 303). Ponadto przetłumaczył i edytował Pamiętniki Lwa Engelhardta (wyd. 1873) i dziennik Radom i Bar Piotra Kreczetnikowa (wyd. 1874). W rękopisie pozostawił traktat moralny.
W „Rusałce” opublikował trzy szkice o literatach 2. poł. XVIII w.: Franciszku Karpińskim, Ignacym Krasickim, Franciszku Dionizym Kniaźninie. W „Piśmiennictwie Krajowym” ogłosił tekst o Adamie Naruszewiczu. Łamy „Tygodnika Petersburskiego” zostały mu udostępnione dla recenzji dzieł bieżących: Amerykanki w Polsce Aleksandra Tyszyńskiego, Ziemiaństwa polskiego Kajetana Koźmiana, trzech powieści Kraszewskiego, Pism przedślubnych Jankowskiego, Krystyny Klementyny Hoffmanowej, Starosty Rabsztyńskiego Józefa Wiślickiego, a także powieści Honoré de Balzaca. Namówiony przez Kraszewskiego napisał recenzję Wspomnień o Francji Łucji Rautenstrauchowej („Athenaeum” 1841, t. 5).
Podwysocki był gorącym zwolennikiem literatury narodowej, wytykał i piętnował wszelkie obce wpływy i naśladownictwa. Opowiadał się po stronie przeciwników uprawiania przez pisarzy polskich twórczości w języku francuskim i wyrażał niechęć do literatury francuskiej, którą uważał – podobne jak Grabowski – za demoralizującą i nazywał „zepsutym płodem, upadkiem literatury”. W artykule Choroby moralne XIX wieku („Tygodnik Petersburski” 1839, nr 40, 55), dotyczącym m.in. powieści Elmira Jana Ilińskiego, tragedii Don Sébastien de Portugal Aleksandra Przeździeckiego i zbiorku poezji Lydia Juliusza Strutyńskiego, ubolewał, że dzieła te wydane w obcym języku są „tylko powodem żalu, iż dwóch [?] młodych pisarzy, których zdolności mogłyby tyle dla ojczystej literatury być pomocnymi, nikną gdzieś w cieniu, bez najmniejszego wspomnienia obcych, i bez współczucia rodaków”.
Celem literatury pięknej było dla Podwysockiego uprawianie dydaktyki rozumianej jako połączenie wiedzy o przeszłości polskiego narodu (dziejów i obyczaju) z dyskusjami na tematy współczesne. Miało to według niego stanowić zasadniczy rys literatury rodzimej. Nad poezję przedkładał prozę (mimo walorów poetyckich bajek, heroikomików, satyr Krasicki jest dla niego głównie twórcą Pana Podstolego jako polskiego dzieła oryginalnego), wysoko cenił powieści edukacyjne Klementyny Hoffmanowej jako wychowawczyni kobiet.
Recenzje Podwysockiego, mimo ich amatorskiego charakteru, odznaczają się erudycyjnym podglebiem, szerszymi kontekstami, dbałością o precyzję wypowiedzi, gruntownością streszczeń omawianych dzieł. Przez Piotra Chmielowskiego został nazwany „jednym z głębszych krytyków”.
Bibliografia
NK, t. 9, PSB, t. 27
Źródła:
„Amerykanka w Polsce”, „Tygodnik Petersburski” 1838, nr 48, 50;
O Franciszku Karpińskim z powodu jego pośmiertnego dzieła pt. „Historia mojego wieku i ludzi, z którymi żyłem”, „Rusałka” 1838;
Choroby moralne XIX wieku: mania pisania po francusku, „Tygodnik Petersburski” 1839, nr 40, 55;
„Ziemiaństwo polskie”, poema p. K. Koźmiana, „Tygodnik Petersburski” 1839, nr 86;
Ignacy Krasicki, „Rusałka” 1839;
Adam Naruszewicz, „Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 20, 22/23;
Franciszek Dionizy Kniaźnin, „Rusałka” 1840;
„Poeta i świat”. Powieść przez J.I. Kraszewskiego, „Tygodnik Petersburski” 1840, nr 27;
„Całe życie biedna”, powieść przez p. Kraszewskiego, „Tygodnik Petersburski” 1840, nr 66;
„Pisma przedślubne i przedsplinowe” Johna of Dycalp, „Tygodnik Petersburski” 1841, nr 20;
„Mistrz Twardowski”, powieść druga przez J.I. Kraszewskiego, „Tygodnik Petersburski” 1841, nr 39;
Wspomnienia moje o Francji przez Ł.S.Ks.G.R., „Athenaeum” 1841, t. 5;
„Krystyna” przez autorkę „Karoliny”, „Tygodnik Petersburski” 1842, nr 24, 26;
„Starosta rabsztyński”. Obraz z domowego życia Polaków w drugiej połowie XVIII wieku, „Tygodnik Petersburski” 1842, nr 26.
Opracowania:
P. Chmielowski, Studia i szkice z dziejów literatury polskiej, Kraków 1886;
J.I. Kraszewski, Konstanty Podwysocki, „Dziennik Literacki” 1869, nr 4;
A. Weryha-Darowski, [nekrolog], „Tygodnik Ilustrowany” 1869, nr 61;
W. Górski, O zbiorach naukowych pozostałych po śp. Konstantym Podwysockim, Kraków 1872;
J. Strutyński, Poezje Berlicza Sasa (Juliusza Strutyńskiego) i wspomnienia jego wierszem, Kraków 1878;
M. Rolle, Zameczki podolskie na kresach multańskich, t. 3, Warszawa 1880;
M. Witkowski, Dookoła zagadki steblowskiej, „Pamiętnik Literacki” 1956, z. specjalny;
M. Straszewska, Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832–1848, cz. 2, Wrocław 1959;
M. Inglot, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961;
M. Inglot, Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832–1851, Warszawa 1966;
A. Chrząszczewski, Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wrocław 1976.
