20. Poetki i paideia
Wprowadzenie[1]
„Dzieciństwo jest rajem wpisanym w każdą indywidualną egzystencję człowieczą”[2]– twierdzi Jerzy Cieślikowski. Świadomości „przeżycia” tego dzieciństwa – a także powrotu do okolicy dzieciństwa (czasoprzestrzeni) może doświadczyć w różny sposób również człowiek dorosły. W powyższą formułę „wpisują się” wiersze Joanny Kulmowej Dorośli i Wisławy Szymborskiej Wywiad z dzieckiem, zakładające – jak się zdaje – podwójnego adresata: dziecko i dorosłego. Oba teksty należałyby zatem do kategorii „wierszy dziecięcych” (nie: „wierszy dla dzieci”), „rozumianych jako «strukturalizacja uwarunkowana typem wyobraźni dziecięcej»”. Zgodnie z sugestiami Cieślikowskiego w obrębie takiego modelu poetyckiego da się wyodrębnić określony rodzaj wyobrażeń, wspomnień czy emocji, charakterystyczny zarówno dla dziecka, jak i dorosłego. Warto dodać, że „tak rozumiany wiersz dziecięcy [może stanowić] zupełnie nową jakość estetyczną, niezależną od konkretnego adresata i wolną od tradycyjnych funkcji kształcąco-wychowawczych”[3].
Idąc tu tropem badań Ryszarda Waksmunda, Jolanty Ługowskiej, Bogusława Żurakowskiego, Alicji Baluchowej, Katarzyny Wądolny-Tatar czy Alicji Ungeheuer-Gołąb, warto podkreślić, że rozumienie liryki dziecięcej (wierszy dziecięcych) wskazywałoby na dwie odmiany poezji: „lirykę pośrednią z ukrytym «dorosłym» podmiotem mówiącym […] oraz bezpośrednią, której ośrodek konstrukcyjny stanowi wyraźnie ujawnione «ja» dziecięce”[4]. W przypadku interpretowanych tu utworów Kulmowej i Szymborskiej byłaby to także poezja „dziecięcego punktu widzenia” bez precyzyjnie określonego genologicznego zakorzenienia, poezja bezprzymiotnikowa, eksponująca sferę tematyki, odnoszącą się do przestrzeni, miejsc, zjawisk i postaci oswojonych[5]. Pozostając w sferze rozważań na temat wyobraźni, warto odnotować, że obie poetki odnoszą się w swoich tekstach zarówno do kwestii dojrzałości i niedojrzałości, jak i dorosłości i wieku dziecięcego, jednocześnie formułując pytania natury filozoficznej: egzystencjalno-etycznej[6].
Przypisy
- Adrian Gleń, omawiając poetyckie języki rzeczywistości w kontekście czytania empatycznego i przedstawiania dziecka jako bohatera i jako tematu, podkreśla, że: „celem empatycznego Celem empatycznego obrazowania jest nie tylko próba wniknięcia w rzeczywistość dziecięcej świadomości i wyobraźni, ale także zbudowanie perspektywy, z jakiej możliwe będzie dyskretne napomnienie skierowane w stronę «dorosłej rzeczywistości» […]służą także eksperymentom konstruowania podmiotu sytuującego się na granicy świata dziecięcego i dojrzałego, którego sposób patrzenia na rzeczywistość i przydany język pozwalają oswoić zjawisko ulotności, znikomości świata, pogodzić się z przemijalnością, znaleźć schronienie w najprostszych rzeczach, które z czułością oglądane, zachowane we wspomnieniu, dają odpór, pomimo własnego materialnego zniszczenia, potędze Czasu […]” (Adrian Gleń, „Julian Kornhauser”, hasło w: Polska poezja współczesna. Przewodnik encyklopedyczny, http://przewodnikpoetycki.amu.edu.pl/encyklopedia/ julian-kornhauser; dostęp: 20.06.2025). Ponadto badacz dostrzega, że: „fenomen dziecięcego postrzegania i nazywania świata, dziecięcej wrażliwości i zdolności do nieustannego z(a)dziwienia, otwartości pozwalającej dziecku na nieustanne modyfikacje oraz ustalonego porządku rzeczy, dziecięcej gotowości do przemiany zarówno samego siebie, jak i widzianej przez nie rzeczywistości” (Adrian Gleń, Języki rzeczywistości. O twórczości Juliana Kornhausera, Kraków 2018, s. 23). Podobnie można interpretować opisanie dziecięcego świata z perspektywy dorosłego w wierszach Kulmowej i Szymborskiej.
- Jerzy Cieślikowski, Literatura i podkultura dziecięca, Wrocław−Warszawa−Kraków−Gdańsk 1975, s. 158.
- Józef Duk, «Wiersze dziecięce» Juliana Przybosia. Kontekst – geneza – recepcja, „Prace Polonistyczne” 1985 z. 41, s. 438–439.
- Jolanta Ługowska, Ratajczak. Od wiersza dla dzieci do liryki dziecięcej, „Poezja” 1979 nr 6, s. 96−97.
- Zob. Poezja dla dzieci. Antologia form i tematów, oprac. Ryszard Waksmund, Wrocław [1987], s. 36–37; Bogusław Żurakowski, W świecie poezji dla dzieci, Warszawa 1981, s. 96; Alicja Baluch, Poezja współczesna w szkole podstawowej, Warszawa 1984; Miejsce dziecka w komunikacji literackiej, praca zbiorowa pod red. Bogusława Żurakowskiego, Warszawa–Poznań 1989, s. 224–234; Alicja Ungeheuer-Gołąb, Poezja dzieciństwa czyli Droga ku wrażliwości, Rzeszów 1999.
- Zob. Edward Balcerzan, Odbiorca w poezji dla dzieci, w: Poezja i dziecko. Materiały sesji literacko-naukowej. Poznań – styczeń 1973, Poznań 1973; Stanisław Barańczak, Język dziecięcy a poezja dla dzieci, w: Poezja i dziecko…, dz.cyt.; Francesco M. Cataluccio, Niedojrzałość. Choroba naszych czasów, tłum. Stanisław Kasprzysiak, Kraków 2006; Childhood and Children’s Culture, ed. by Flemming Mouritsen and Jens Qvortrup, Odense 2002; Childhood Studies. A Reader in Perspectives of Childhood, ed. by Jean Mills and Richard Mills, London 2000.
