Posner-Garfeinowa (Zabojecka) Malwina

Elwira Tomczyk

Powieściopisarka, krytyczka, publicystka, tłumaczka, redaktorka, poetka. Pseudonimy i kryptonimy: g.; mg.; M.G.; M.P.G.; M.P.-G.; M. Posn. Garf.; M. Zab.; M. Zabojecka; Maria Zabojecka; Zabojecka Maria; Zb.

Informacje biograficzne. Urodziła się 15 X 1870 w Warszawie jako Malwina Maria Posner w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Rodzice – Leon Posner i Matylda z d. Bornestein (vel Maria Duszel) – dali jej wykształcenie, które pozwoliło na doskonałą orientację w literaturze polskiej i obcej. Uczyła się prywatnie, znała biegle język francuski i niemiecki. W odpowiedzi na kwestionariusz biograficzny dla encyklopedii wydawnictwa Samuela Orgelbranda stwierdziła, że na jej rozwój największy wpływ miały „wysoce uduchowiona atmosfera domowa, podróż do Włoch w 16 roku życia i walka o ideały w ówczesnym młodym pokoleniu Warszawy” (rkps IBL PAN). Nie wiadomo, czy ukończyła jakąś uczelnię. Jej poglądy i osobowość twórcza kształtowały się głównie pod wpływem atmosfery domowej – kultu stryja, Samuela Posnera (1830–1863), oraz asymilatorskich poglądów ojca. Znaczenie miały też idee socjalistyczne głoszone przez jej brata, Stanisława Posnera (1868–1930), jednego z najwybitniejszych przedstawicieli PPS, senatora i wicemarszałka Senatu, twórcy Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych. W 1892 r. Malwina Posner zawarła związek małżeński z prawnikiem i filozofem Salomonem Stanisławem Garfein-Garskim (1867–1928). Małżeństwo zakończyło się rozwodem (1913). Od czasu rozejścia się z mężem występowała pod swoim pseudonimem, przyjmując w końcu sądownie nazwisko Zabojecka, ale zachowując imię Malwina. Utwory własne podpisywała jako Maria Zabojecka.

W Krakowie, dokąd wyjechała zaraz po ślubie, Zabojecka została członkinią krakowskiej sekcji Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich, który zrzeszał członków rozproszonych po świecie. Dla swojej działalności socjalistycznej przyjęła kryptonim Nija. Przekazywała korespondencyjnie do Centralizacji ZZSP w Londynie informacje o sprawach organizacyjnych oraz własne pomysły programowe dotyczące działania sekcji. Krakowski dom pisarki stał się centrum skupiającym wiele osobistości świata artystycznego i politycznego Galicji. Stałymi gośćmi byli w nim m.in. Ignacy Daszyński, Jan Sten, Jerzy Żuławski, Wilhelm Feldman, Emil Haecker. Po rewolucji 1905–1907 w jej domu przy ul. Grodzkiej można było spotkać „całą emigrację partyjną”. Równolegle z działalnością polityczną pisała i publikowała, głównie w „Prawdzie”, podpisując się przede wszystkim jako Malwina Posner-Garfein. Za najważniejsze osiągnięcie w pierwszych latach pobytu w Krakowie można uznać przekłady (G. Brandes, Umysły współczesne. Portrety literackie XIX wieku, t. 1–2, 1893–1894; A. Garborg, Znużone dusze. Studium, 1894, prwdr. „Prawda” 1892) oraz debiut prozatorski (Dusza, 1898).

W 1899 r. objęła redakcję krakowskiej „Krytyki” skupiającej związanych wspólnotą przekonań wybitnych publicystów o socjalistycznych poglądach (L. Wasilewski, K. Kelles-Krauz, F. Perl, L. Winiarski). W artykule Kilka słów o modernizmie („Krytyka” 1899, z. 2, z. 4) Malwina Posner-Garfein zapowiedziała otwarcie działu literackiego dla nowych prądów; w 1899 r. pojawiły się w „Krytyce” utwory m.in. Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Stanisława Wyspiańskiego, Zdzisława Dębickiego, Franciszka Nowickiego.

Pozostając przez 1899 r. na stanowisku redaktorki „Krytyki”, opublikowała niewiele, bo tylko trzy studia krytyczne. Współpraca z pismem trwała z przerwami do wiosny 1901 r. Potem sporadycznie publikowała w „Głosie”, by następnie związać się z nowo utworzonym „Ogniwem” (od 1905 r. oficjalny organ PPS), redagowanym przez jej brata, a także Ludwika Krzywickiego i Stanisława Stempowskiego. Została „współredaktorką na Kraków” i przez cały czas ukazywania się pisma (grudzień 1902–grudzień 1905) była jednym z jego filarów. Po zamknięciu przez władze carskie „Ogniwa” na stałe nie związała się już z żadnym organem prasowym; eseje, przekłady i recenzje drukowała rzadko, głównie w pismach warszawskich i krakowskich.

W latach przed I wojną światową opublikowała trzy własne książki oraz dwa przekłady. Anonsowane w „Ogniwie” (1903, nr 2) Szkice literackie, które miały zawierać wypowiedzi pisarki o literaturze zachodnioeuropejskiej, nie ukazały się. Dużo podróżowała po Europie. Jesienią 1908 r. odwiedziła Paryż, we Włoszech przebywała od wiosny 1912 do wiosny 1913 r., skąd pojechała do Berlina. W l. 1911–1912 okresowo mieszkała we Lwowie.

I wojna światowa zastała ją w Zakopanem. Po 1918 r. pisała rzadko, publikując sporadycznie własne recenzje i studia (najczęściej w „Przeglądzie Warszawskim” w l. 1924–1925). Zajmowała się w tym czasie pracą przekładową. Ostatnie lata życia spędziła w samotności, opuszczona i schorowana (choroba nerek, dziedziczna w rodzinie). Bardzo boleśnie odczuła też brak w pełni demokratycznych stosunków w Polsce, szczególnie po zamachu majowym (1926). Polityka w II Rzeczypospolitej stanowiła zaprzeczenie jej ideałów. Zmarła jako Malwina Zabojecka w Krakowie 19 IX 1932.

Działalność pisarska. Obok opowiadań mających (częściową) motywację realistyczną (Kilka kartek z dziennika, Firenze) w zbiorze Dusza znalazły się utwory stanowiące „czystą konstrukcję alegoryczno-symboliczną” (R. Loth). W Kilku kartkach pisarka dotykała motywów charakterystycznych dla literatury modernistycznej końca wieku, ale w sposób właściwy swojej postawie życiowej – ukazując, że sprzeczność między światem marzeń i światem jawy zostaje rozstrzygnięta na korzyść rzeczywistości. Powieść Gromnice (1907) kontynuuje wcześniejsze tendencje artystyczne. Metaforyczny tytuł tłumaczy atmosferę utworu oraz charakteryzuje los człowieka (pesymizm, nieumiejętność pogodzenia wyobrażeń o życiu z realną rzeczywistością). Zupełnie inny rodzaj pisarstwa przedstawiają dwa późniejsze utwory podejmujące nurt patriotyczny i ofiarniczy literatury polskiej – Poślubieńcy buntu (1908), Powieść o duszy polskiej. Ojcowie (1912). Utwory oryginalne Zabojeckiej są zazwyczaj hybrydyczne, łączą ze sobą elementy opowiadania, powieści, prozy poetyckiej, eseju, czasem nawet zawierają elementy poetyckie lub/i publicystyczne.

Działalność translatorska. Dorobek obejmuje ok. 50 pozycji drukowanych w czasopismach lub wydanych osobno: osiem powieści lub większych utworów prozaicznych, jeden dramat, pięć wydanych książkowo większych całości (szkice, tomy, listy, wybory pism). Nie jest jasne, czy pisarka tłumaczyła z oryginałów. Utrzymywała bezpośredni kontakt z wybitnymi indywidualnościami, takimi jak Georg Brandes, Arne Garborg, Gustaf af Geijerstam, Ola Hanson. Przyswoiła polskiemu czytelnikowi utwory autorów norweskich, szwedzkich, fińskich, duńskich, ale także dzieła literatury francuskiej, angielskiej, niemieckiej, rumuńskiej i holenderskiej. Kryterium, jakie przyjmowała przy doborze tytułów do tłumaczenia, nie różni się w ogólnym zarysie od przyjętego przez nią programu literackiego i od profilu jej działalności krytycznej.

Twórczość krytyczna. Za początek pracy krytycznoliterackiej Zabojeckiej można uznać jej polemiczny wobec tez Teodora Jeske-Choińskiego artykuł Heine o Żydach („Izraelita” 1889, nr 44), gdzie podkreślała, że konwersja poety na katolicyzm nie oznaczała w tym przypadku zaniku gorących uczuć wobec zbiorowości żydowskiej. W l. 1890–1901 krytyczka intensywnie współpracowała z „Prawdą”. Zajmowała się głównie przekładami (z literatury skandynawskiej) i krytyką literacką – tworzyła dobre lub świetne, przemawiające do wyobraźni sylwetki pisarzy oraz recenzje dzieł literatury zachodnioeuropejskiej, głównie skandynawskiej, niemieckiej i francuskiej. W portrecie Hermanna Sudermanna zaznaczyła jego organiczną niemożność zbudowania dzieła jednowątkowego, płynącego spokojnie w korycie rzeki (Herman Sudermann jako nowelista i powieściopisarz, „Prawda” 1892, nr 8–9); w artykule poświęconym Paulowi Heysemu pisała, że emanował pogodą ducha, jasnością, był jak włoski ornament doklejony do ciemnej rzeczywistości. Stworzył też wspaniałe postaci kobiece niemające nic wspólnego z Hausfrauberuf – „z garnkiem, fajką i pończochami” (Paweł Heyse, „Prawda” 1900, nr 13). W innym szkicu Posner-Garfeinowa pochylała się nad literackim obrazem tragedii dziecka, które nie chce żyć (Karin Michaёlis. Poetka duszy dziecięcej, „Ogniwo” 1902/1903, nr 2), z prozy Gustafa af Geijerstama wychwyciła poruszający obraz miłości małżeńskiej (Gustaw af Geijerstam, „Ogniwo” 1903, nr 9). Hugo von Hofmannsthal to zaś zdaniem Posner-Garfeinowej największy mistrz słowa pośród poetów niemieckich najmłodszej generacji (Hugo v. Hofmannsthal, „Prawda” 1901, nr 7).

Podstawowe założenie programowe brało się z przekonania o ścisłym związku sztuki z życiem społecznym epoki. Dlatego w ostrej polemice z esejem Confiteor Stanisława Przybyszewskiego podważała pojęcie sztuki-absolutu, zastępując je koncepcją sztuki określonej historycznie, zależnej od czasu i środowiska (co miało swoje źródła w pozytywistycznym determinizmie), ale też związanej silnie z indywidualnością autora; sztuka „nie jest odbiciem absolutu, lecz odbiciem indywidualnej duszy […], ma więc granice i ma prawa: granicą jej jest życie, prawa jej zaś ściśle są z prawami życia związane” (Kilka słów o modernizmie, „Krytyka” 1899, z. 2). Zdaniem Posner-Garfeinowej sztuka modernistyczna jest sztuką nastroju i wrażenia, nierozerwalnie związaną ze światem, ponieważ opiera się na emocjonalnie aktywnym stosunku autora do rzeczywistości. Nie jest zaprzeczeniem sztuki realistycznej, ale stanowi jej pogłębienie i rozszerzenie. Krytyczka przeciwstawia koncepcji Przybyszewskiego program równouprawnienia wszelkich szkół literacko-artystycznych. Docenia sztukę, „która bez względu na to, czy czerpać będzie natchnienie z wizjonerskich stanów duszy, czy też z miłości dla narodu, z[e] współczucia dla nędzy, z odczucia krzywd społecznych, jest sztuką, jeżeli artysta umie potężnie oddać głosy, które na strunach jego duszy grały” (tamże).

Marzenie o syntezie. Krytyczka stosowała wobec dzieł dwa systemy ocen. Pierwszy to autorska indywidualność i siła jej wyrazu, głębokie oddanie przez twórcę tych tonów, które „na strunach jego duszy grały”. O wartości dzieła decyduje wtedy prawda psychologiczna i siła uczucia w nim zawarta. Drugim kryterium w praktyce krytycznej Posner-Garfeinowej są jej poglądy społeczno-polityczne. Oznacza to, że w artykułach badała stosunek pisarza do problemów epoki rozpatrywany w kategoriach humanitarnego liberalizmu i demokratyzmu. Zdarzało się jej aprobować utwory niewysokiego lotu, pozbawione walorów literackich, ale mające wymowę społeczną zgodną z przekonaniami pisarki.

Interesowała się głównie twórczością najnowszą, realizującą założenia nowoczesnych prądów w literaturze i sztuce, a więc sztuką skandynawską, niemiecką (ale też romantyzmem niemieckim i Novalisem). Mniejszym zainteresowaniem obdarzyła literaturę francuską (A. France) czy holenderską (H. Heijermans). Zauważyła i entuzjastycznie oceniła działalność dramatopisarską i plastyczną Stanisława Wyspiańskiego (Stanisław Wyspiański, „Prawda” 1900, nr 39–40).

Cechą wyróżniającą jej pisma krytycznoliterackie było wielokrotnie przywoływane marzenie o syntezie tłumaczącej porządek życia i porządek świata. Z brakiem całościowej koncepcji bytu, wypracowanej na gruncie faworyzowanej nauki, wiązała klęskę naturalizmu. Motywowane tym rozczarowanie zwróciło wektor literacki w przeciwną stronę, w stronę duchowości i poszukiwania syntezy na drodze indywidualistycznego pojmowania pierwiastka twórczego: „Artysta nabiera znaczenia jako indywidualna siła, która dla zaspokojenia głodu, duszy i nerwów musi stanąć w łączności z życiem i światem w najszerszym tych pojęć znaczeniu, musi uświadamiać sobie swój konieczny z życiem i światem związek, musi uświadamiać sobie związek każdego przejawu i zdarzenia z całokształtem przejawów i zdarzeń, musi dążyć do głębokiej wewnętrznej między sobą a zewnętrznością syntezy” (Kilka słów o modernizmie). Według krytyczki tym, który odkrył tę drogę, jest „duch seraficzny” Novalisa (Novalis, „Głos” 1902, nr 2, 4). Odżegnywała się od mistycyzmu, szukała integralnej syntezy indywidualnego życia, bytu i świata i odnajdywała jej zapowiedź w sztuce.