Przewóska Maria Czesława

Marta Barańska

Prozaiczka, poetka, publicystka, tłumaczka, filozofka. Pseudonimy i kryptonimy: Helia; Helja; M.C.P.; M.Cz.; M.Cz.P.; M.Cz.Przew.; Maria Czesława; Maria Prz…ska; P.; Swastyka; Zawisza.

Informacje biograficzne. Urodziła się 29 XI 1868 w Siedlcach w rodzinie kontrolera kasy powiatowej Dominika Augusta Przewóskiego (ok. 1820–1879) i Leontyny z Doliwa-Klimeckich, była siostrą Edwarda Przewóskiego (1851–1895) oraz Zofii Przewóskiej-Czarnockiej (zm. 1936). W l. 1889–1891 studiowała psychologię i fizjologię w Paryżu – przebywała tam razem z bratem. W czasie studiów na Sorbonie zainteresowała się okultyzmem, brała udział w wydarzeniach organizowanych przez środowiska spirytystyczne, m.in. w popularnych wykładach neurologa prof. Jules’a Bernarda Luys’a w klinice uniwersyteckiej w szpitalu Charité.

Po powrocie do Warszawy pracowała jako działaczka oświatowa, angażując się – z gronem osób zgromadzonych wokół Cecylii Śniegockiej – w prace nad tajnym nauczaniem. W 1900 r. odbyła ponownie podróż do Paryża, gdzie na kongresie „De l’humanité” zaprezentowała odczyt Kobieta i postęp ludzkości. Około 1906 r. zawarła znajomość z Mieczysławem Geniuszem. Wspierała go m.in. w 1910 r. w próbie utworzenia Ogniska Badań Ezoterycznych i Metapsychicznych – ośrodka badań wiedzy tajemnej; wraz z nim wstąpiła także w 1919 r. do zrzeszenia Konfederacja Polska ks. Czesława Oraczewskiego. Po śmierci Geniusza podjęła się założenia Ogniska Uświadomienia Narodowego jego imienia (1926–1935), którego zadaniem było pielęgnowanie spuścizny po „mędrcu z Port Saidu” i krzewienie jego idei. Była też członkinią Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich – w 1928 r. jego działacze wystąpili z wnioskiem o przyznanie jej emerytury. W czasie intensywnej pracy w OUN pisarka, borykająca się od wielu lat z problemami finansowymi, a ponadto dorabiająca jako korepetytorka, podupadła na zdrowiu, po likwidacji instytucji z powodu zagrożenia bezdomnością jej stan jeszcze się pogorszył. Zmarła 23 XI 1938 w Warszawie.

Między Paryżem a Warszawą. Jeszcze podczas pobytu we Francji dzięki wsparciu brata pomagającego jej w rozwijaniu zainteresowań nawiązała kontakty z emigracją polską. Serdecznie przyjęto ją w Passy w domu Seweryny i Franciszka Duchińskich. Jako studentka uczestniczyła we wtorkowych wizytach w ich salonie, później zaś pomagała Duchińskiemu, którego teorie znał i popierał Przewóski, w porządkowaniu jego rękopisów. Prace poświęcone literaturze ogłaszała co najmniej od lat 90. XIX w. i jako literatka pozostawała aktywna niemal do śmierci. Po powrocie do kraju swoje wypowiedzi zamieszczała w czasopismach warszawskich, m.in. w „Bluszczu”, „Niwie”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Przeglądzie Filozoficznym” oraz „Głosie”. W przedmowie do powieści Kato Ludwiki Godlewskiej (1912) wspominała o udziale w niedzielnych spotkaniach kręgu osób skupionych wokół Józefa Karola Potockiego.

Debiutowała w 1887 r. opublikowanym w „Gazecie Świątecznej” opowiadaniem Przygody Marynki Wójnikówny na warszawskim bruku, które zostało rok później ogłoszone jako książka (wyd. 2 – 1895). Publikowała utwory prozatorskie w czasopismach oraz zbiorach W nieskończoność (1905, wyd. 2 – 1911) czy Sursum corda (1932), a także przekłady z literatury czeskiej (takich autorów, jak A.V. Šmilovský, K. Světlá, J. Zeyer) i artykuły m.in. o tematyce etycznej i pedagogicznej oraz sprawozdania z odczytów (np. A. Wróblewskiego, M. Zdziechowskiego, I. Chrzanowskiego). Wciąż żywo interesował ją ezoteryzm, czego świadectwem był tom Z nowych dni. Syntetyczny zarys końca wieku (1901), w którym znalazły się publikowane wcześniej na łamach periodyków pisma o tematyce społeczno-kulturalnej, w tym literackiej.

Wobec tradycji i współczesności. Źródłem inspiracji i odniesienia było początkowo dla pisarki piśmiennictwo europejskie – Przewóska to autorka pierwszej polskiej monografii poświęconej Friedrichowi Nietzschemu (Fryderyk Nietzsche jako moralista i krytyk. Studium filozoficzne, 1894). Uwagą obdarzyła takich pisarzy, jak Maurice Maeterlinck (za Z. Przesmyckim postrzegany przez nią jako mistyk) albo Ola Hanson, których twórczość rozpatrywała w kontekście ogólnoeuropejskich zmian kulturowych. Istotne miejsce w dorobku Przewóskiej zajmował także polski romantyzm, ważna była zwłaszcza mesjanistyczna myśl Zygmunta Krasińskiego syntetyzująca w jej ujęciu idee dwóch pozostałych wieszczów. Pisarka poświęciła twórcy m.in. osobne artykuły (Krasińskiego filozofia czynu, „Bluszcz” 1912, nr 10–11; O ideę Krasińskiego. Zarys syntezy, „Bluszcz” 1913, nr 5, 7–8, 10, 13, 15, 17–18, 22, 25–26, 29–30, 32). Do romantycznej historiozofii jako fundamentu odrodzenia narodowego nawiązywała również w międzywojniu (Polska i jej twierdze bytu. Skład zasad narodowej samowiedzy twórczej. Wydanie jubileuszowe, 1923).

Przewóska deklarowała niechęć do pozytywizmu, a zwłaszcza naturalizmu. Nie negowała osiągnięć nauk przyrodniczych, lecz sprzeciwiała się głównie redukcjonizmowi epistemologicznemu oraz współczesnemu sceptycyzmowi i pesymizmowi, dopatrując się źródeł „newrozy schyłkowej” w odrzuceniu metafizyki, a przy tym pośrednio krytykując także eudajmonizm. W drugim wydaniu zbioru W nieskończoność pisała o nieprzychylnym odbiorze własnej twórczości literackiej przez krytykę pozytywistyczną i dopatrywała się w tej recepcji analogii do odrzucenia dzieł Maeterlincka przez część komentatorów. W poszukiwaniu rozwiązania problemów końca wieku odwoływała się m.in. do idei okultystycznych, szansę na odrodzenie cywilizacji „z ducha” widziała bowiem w syntezie nauk doświadczalnych i starożytnej wiedzy; inspirację znalazła również np. w pośmiertnie opublikowanym komentarzu Adama Mickiewicza do odczytów Ralpha Waldo Emersona Man the Reformer (Adam Mickiewicz. Jak uczynić człowieka doskonalszym, „Niwa” 1894, nr 18–19). W rozdziale Wiedza tajemna i jej wyznawcy z książki Z nowych dni pisała: „Moment dziejowy, który przeżywamy, wydaje nam się gruntem nader podatnym do przyjęcia w siebie ideałów literatury o charakterze par excellence etycznym, umoralniającym”.

Odrodzenie moralne ludzkości. Przewóska literaturę postrzegała więc przede wszystkim jako nośnik wartości etycznych oraz środek kształtowania postaw społecznych, a za najważniejszy uważała komponent ideowy dzieł. Ceniła zwłaszcza utwory o potencjale dydaktycznym oraz emancypacyjnym, utrzymane jednak przeważnie w duchu konserwatywnym. Łączyło się to z jej zainteresowaniem ideą odrodzenia ludzkości, w którym najważniejszą rolę wyznaczała kobiecie – twórczość pisarek zajmowała w jej dorobku wyjątkowe miejsce. Szczególnym jej uznaniem cieszyła się Eliza Orzeszkowa, „bliźnia siostra Krasińskiego po duchu jego szczytnych dążeń” (O ideę Krasińskiego). Przewóska poświęciła jej artykuł Eliza Orzeszkowa i jej stanowisko w ruchu kobiecym („Świat Kobiecy” 1905, nr 1–5), w następnych latach przedrukowany dwukrotnie jako książka. Po publikacji nawiązała znajomość z pisarką, planowała nawet utworzyć Związek Etyczny Kobiet, którego patronką miała być Orzeszkowa. W pracy przedstawiła w syntetycznej formie życie i twórczość powieściopisarki, eksponując promowane przez nią wartości i dostrzegając jej geniusz, którego oznaką miała być m.in. skłonność do idealizmu przejawiająca się np. w rysunku postaci (szczyt artyzmu Orzeszkowa osiągnęła zdaniem Przewóskiej w Dwóch biegunach i w powieści epistolarnej Ad astra napisanej wraz z T. Garbowskim). Orzeszkowej, ale także Godlewskiej, przeciwstawiała Gabrielę Zapolską – po pierwsze, z powodu nadużywania przez nią „barw ciemnych, jednotonnych” i jednostronnego przedstawiania psychiki ludzkiej, po drugie zaś – z powodu jej kosmopolitycznej świadomości kontrastującej ze swojskością kreowanych przez Orzeszkową „prawnuczek królowej Jadwigi” (tamże).

„Nowy człowiek”. Już w artykule Dobre i złe sugestie. Bankructwo przeżytych haseł. Brzaski odrodzenia. Reakcja na korzyść idealizmu) („Głos” 1891, nr 15) pisała o nowym, idealistycznym kierunku w literaturze, który powinien ukształtować protagonistę przeciwnego popularnym ówcześnie typom literackim: przedmiotem obserwacji pisarzy winna stać się sfera duszy. Z tego zapewne wynikała skłonność Przewóskiej do analizowania psychiki postaci oraz uznanie dla typów uduchowionych bohaterek-idealistek, szlachetnych i doskonałych pod względem moralnym; w późniejszych latach uwagę krytyczki zwróciła tematyka metapsychiczna obecna w powieści Marii Rodziewiczówny Atma („Bluszcz” 1911, nr 30). Ocenie moralnej podlegali nie tylko bohaterowie, ale i twórcy – Przewóska, która pisanie postrzegała jako służbę obywatelską, chętnie formułowała sądy na temat ich stosunku do pracy społecznej albo zastanawiała się nad tym, czy wcielają w czyn idee promowane przez siebie w tekstach literackich (tak było chociażby w przypadku zarysu o E. Orzeszkowej). Zgodnie z konwencją we wspomnieniach pośmiertnych poświęconych Władysławie Nideckiej i Józefie Sawickiej (Ostoi) albo w sylwetce z okazji jubileuszu Eweliny z Łaszczewskich Badowskiej podkreślała bohaterstwo, wytrwałość, poświęcenie oraz patriotyczną postawę pisarek.

Literatura w służbie idei. Koncepcja odrodzenia moralnego ludzkości ściśle wiązała się z problematyką zniewolenia ojczyzny. Kwestia ta początkowo była kojarzona przez pisarkę z Maeterlinckowskim „przebudzeniem się duszy” i szerzej – z kulturowym zwrotem ku transcendencji i mistycyzmowi oraz wygasaniem idei pozytywistycznych. Później Przewóska odnosiła się do niej w duchu neomesjanistycznym, nawiązując do rodzimej twórczości romantyków, a zwłaszcza do spuścizny Krasińskiego. Żywiąc przekonanie o niezwykłej randze spraw narodowych, poszukiwała we współczesnej poezji, która miała kształtować hart ducha i mężność, tonów tyrtejskich, a jednocześnie sprzeciwiała się nastrojowi pesymizmu i rozpaczy. Za szczególnie wartościowe uważała np. wiersze pisarek starszego pokolenia: Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy), Teresy Prażmowskiej oraz pokrewnej jej duchowo „poetki-spartanki” Seweryny Duchińskiej. O dwóch ostatnich pisała: „Wiara, nadzieja i męstwo w miłości są obu powołanych piewczyń naszych tak świętym puklerzem otuchy, że stają one wysoko ponad tłumem zdrobniałego pokolenia pieśniarzy, w jęki swych żalów osobniczych wsłuchanego bezpodzielnie. Niby orlice szerokoskrzydłe, z oczyma w jaźń słoneczną wpatrzonymi beztrwożnie, sięgają duchem tam, gdzie wzrok nie sięga, przeto szybują nieulękłe, górnie” ([rec.] „Z domów niewoli – Pokłon ziemi”, „Bluszcz” 1911, nr 9). W recenzji czterotomowego zbioru Poezji Wacławy Grodzickiej-Czechowskiej z aprobatą odniosła się także do jej twórczości, chwaląc „szczytnie patriotyczny diapazon jej lutni” ([rec.] „Z niwy poetyckiej”. Wacława Grodzicka-Czechowska, „Gazeta Warszawska” 1925, nr 162).

Przewóska nie zapisała się trwale w historii literatury, choć współtworzyła ważne dla swojej epoki tendencje. Popularności z pewnością nie przysporzył Helii język wypowiedzi, który oceniano jako sztuczny i afektowany (zawiły i abstrakcyjny styl wypominali pisarce nawet krytycy zasadniczo jej przychylni). Nie bez znaczenia było też prawdopodobnie użytkowe postrzeganie przez nią roli krytyki, która – jak wynika z jej praktyki pisarskiej – miała być głównie narzędziem kształtowania postaw i tożsamości narodowej.