Regio

Anna Sobieska

Na pierwszy plan tego, opublikowanego w 1969 roku, tomu wysuwa się tytułowy poemat Regio, ponury i szokujący, odsłaniający głębiej pewien charakterystyczny rys Różewiczowskiego oglądu świata i człowieka – prowokacyjne, wieloznaczne odwrócenie się od skompromitowanych i po traumatycznym doświadczeniu wojny już niewiarygodnych wartości duchowych, a co za tym idzie – przedstawienie życia ludzkiego jako rozpiętego między biologicznie, orgiastycznie ujętą erotyką a turpistycznie przedstawionymi fizjologią człowieka, rozkładem i śmiercią jego ciała.

Zarysowaną w tomie wizję jedynie prawdziwej, bo bliskiej materialnie, postrzegalnej zmysłami, dotykalnej cielesności, dopełniają, a zarazem kwestionują, a przynajmniej uwieloznaczniają, wiersze dające się zinterpretować jako akty niewiary w istnienie Boga i jego obecność w świecie i zarazem jako manifesty ukrytej w doświadczeniu braku, potrzeby transcendencji (Rzeczywistość którą oglądałem, Cierń).

Do zbioru wierszy dołączony został poemat prozą – Złowiony – opowieść o pobycie w raju dzieciństwa, o wygnaniu bohatera w dojrzałość, o inicjacji w poznanie dobra i zła, poemat nazwany przez krytyków „traktatem filozoficzno-egzystencjalnego, mówiącym o sprawach istnienia i poznania” (T. Kłak). Kluczowy w utworze obraz Wędkarza i ryby złowionej na haczyk, będący symbolem Boga?, Chrystusa?, Losu?, czasu?, inicjacji w poznanie dobra i zła, w życie, w sferę sacrum?, w nicość? – podobnie jak motyw płynięcia, zanurzania i wynurzania, poznawania wody oraz inne, różnorakie akwatyczne metafory – wielokrotnie w późniejszej twórczości Poety będą powracały.

Trzeba jeszcze zaznaczyć, że w skład Regio weszły także wiersze należące do stale w twórczości Poety obecnych grup tematyczno-problemowych, swego rodzaju cykli rozgałęziających w kolejnych tomach, dotyczących m.in. sensu istnienia poezji, jej roli, dramatycznych losów niektórych artystów (np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer z obrazem poety-głodomora; Wspomnienie snu z roku 1963 z Tołstojem wypowiadającym jedno słowo: „nic”; wiersze Alfa, Reedukacja, Akutagawa) czy tematów włoskich, mitów o Italii (Rawennę dziś widziałem, Po deszczu).

Problematyka związana ze sferą doświadczeń erotycznych, ze swoistą poetycką filozofią ludzkiej cielesności zajęła w tym tomie miejsce pierwsze i najistotniejsze. To przez jej pryzmat ukazany został jeden z najbardziej charakterystycznych rysów Różewiczowskiego światopoglądu – ujęcie życia współczesnego człowieka jako istnienia pozbawionego wartości duchowych, w okrutny sposób zredukowanego do samej biologii, fizjologii, do seksualności. Posłużywszy się, być może dla złagodzenia szokującego wydźwięku i wulgarnej prowokacyjności, łacińskimi nazwami kobiecych narządów rodnych – określił Poeta świat jako vestibulum vaginae (przedsionek pochwy), królestwo sromu, okolic ud, łona i wzgórków Wenery (regio femoris, mons pubis, rima pudendi). Kobiece ciało – wbrew topice właściwej tekstom miłosnym i erotycznym – skojarzone zostało u niego z jednej strony ze zwierzęcą, orgiastycznie doświadczaną rozkoszą, z drugiej zaś – ze śmiercią, z sekcją zwłok, cierpieniem i rozkładającą się materią (por. obraz pomarszczonej kobiecej twarzy Z czarnych łapek… , czy tej porównanej do torby z twardej, zasuszonej, sztywno wyprawionej skóry krokodyla w wierszu Torba; motyw rozpływającej się w nic anonimowej twarzy splecionej w supeł w wierszu Koniec, czy dziewiczej krwi na prześcieradle, tego „wizerunku miłości” jako przypomnienia o jakiejś zbrodni, o wykrwawionym na śmierć zwierzęciu, złożonym na ołtarzu czy w prosektorium w wierszu Biała noc…).

Erotyczne inicjacje, miłosne związki, fizyczne zbliżenie kobiety i mężczyzny wpisane zostały albo w odrażające tło traumatycznych wspomnień o krwi i wojennych gwałtach (rozpięte płaszcze żołnierzy z erotyku Ubogie łoże miała…), o „muchach na płucach padłych żołnierzy” i „zielonych paznokciach umarłych” (Domowe ćwiczenia na temat aniołów), albo złączone z dworcowymi ustępami, przesiąkniętymi zapachem amoniaku, smoły i siarki (Venus de Laussel), czy z wilgotnymi, dusznymi piwnicami ze zbutwiałą słomą, gdzie podgląda się lub wspomina kopulujące zwierzęta, ptaki, owady, rośliny (Regio).

Ironiczny cudzysłów, w jaki wzięta została tak przedstawiona wizja świata, sprawia, że w postawie Poety dostrzec można zarówno próbę oddania realiów współczesnej rzeczywistości, niemożność zaprzeczenia ich prawdziwości, i ową, jak określił to B. Wojdowski, „odmowę zaufania”, brak zgody na całkowitą z nią identyfikację. Takie elementy jak przywołany kilkakrotnie w tomiku mit o dziewiczej, promiennej Danae, motyw kontemplacji Tycjanowskiej Wenus, kobiet-motyli z obrazów zawieszonych we włoskich muzeach – odwołują się przecież do zupełnie innego wizerunku kobiecego ciała, kobiecej seksualności. Ważne jest przy tym, że przedstawienia owe są wizjami utrwalonymi w sztuce, w micie, może właśnie dlatego nie podległy (jeszcze?) destrukcji. Jest to w każdym razie znaczący element Różewiczowskiego głosu na temat roli sztuki, dający się zinterpretować jako jeden z przykładów poetyki negatywnej – sygnalizowanie pewnych wartości przez opis ich braku.

Drugą ważną w tym tomie grupę wierszy stanowią utwory podejmujące zagadnienie religijnej inicjacji, przeżycia mistycznego, doświadczenia łaski wiary. To temat, do którego Poeta w każdym tomie powraca, nieustannie kołuje wokół niego poruszając się na pograniczu snów, niedomówień, zatartych wspomnień z dzieciństwa, zmysłowych szczegółów, symboliki, literackich gier z cudzymi tekstami. Jedną z charakterystycznych cech języka poetyckiego tego typu utworów jest posługiwanie się frazeologizmami biblijnymi, cytatami z Biblii, budowanie znaczeń o konotacjach religijnych – dla przedstawienia doświadczenia utraty wiary, poczucia nieobecności Boga. Wiersze takie jak Cierń i Rzeczywistość którą oglądałem… (podobnie zresztą jak Lament z tomu Niepokój, czy Bez z Płaskorzeźby) nie są jednak manifestami ateizmu, a raczej zbudowanym na paradoksie opisem traumy, jaką rodzi doświadczenie transcendencji Sacrum, Boga. Napięcie z takiego zestawienia wynikające, jest częścią strategii Poety – mówienia i uobecniania tego, co dla człowieka najważniejsze, jedynie trwałe i niepodległe destrukcji, przez ukazanie braku, opis przez milczenie. Trzeba też dodać, że Różewiczowskim utworom rozważającym temat relacji ze sferą sacrum – towarzyszy często symboliczny obraz stale obecnej otwartej rany, zranienia, krwawienia. Tak jest np. w Złowionym, gdzie mowa o pokrwawionych ustach bohatera, któremu Rybak-On-Nikt zaczepił o wargi, o język haczyk z żyłką, by pociągnięciami przypominać o właściwym kierunku poruszania się w wodzie życia?, czasu?, wolności? Cierpienie i krwawiąca rana bohatera Złowionego odsyłają też do tych znaczeń, które związane zostały u Poety z obrazem poezji jako krwi sączącej się z rany (por. choćby wcześniejsze wiersze z tomu Twarz trzecia), jeszcze raz łącząc sferę sacrum z tajemnicą narodzin i oddziaływania poezji.

Spis treści:

Wspomnienie snu z roku 1963
Domowe ćwiczenia na temat aniołów
Jesienne
Ubogie łoże miała…
Cierń
Twarz ta sama
Koniec
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Trawa
Kwiecień 1955 rok
Decybele
Rawennę dziś widziałem
Venus de Laussel
Po deszczu
Torba
Corrida
Z czarnych łapek karakułowych…
Jeszcze we śnie…
11 lipca 1968. Deszcz
Zaczęte o świcie dnia 26 lipca 1965 roku
Elegia na śmierć czternastoletniego chłopca
Coś złego mi się stanie…
Reedukacja
Alfa
Akutagawa
Godzina karmienia
Biała noc…
Rzeczywistość którą oglądałem…
Regio
Złowiony