Rodzinna Europa
Zbiór esejów Czesława Miłosza opublikowany po raz pierwszy nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu w 1959 roku, następnie wielokrotnie wznawiany, w latach osiemdziesiątych w Polsce – w II obiegu. Stanowi jedno ze źródeł do poznania biografii autora, opowiada na przykład dzieje międzywojennej wyprawy kajakiem przez Europę wraz z grupą przyjaciół z Wilna i przedstawia przyjaźń ze starszym kuzynem, poetą francuskim Oskarem Miłoszem, który w Paryżu przez II wojną odgrywał wobec niego rolę mentora i przewodnika.
Podobnie jak we wcześniej opublikowany zbiór esejów Kontynenty (1958) i powieść Dolina Issy (1955) , a także do pewnego stopnia Zniewolony umysł (1953) jest opowieścią o charakterze autobiograficzno – wspomnieniowym, w której własne doświadczenia wykorzystywane są do snucia szerszych refleksji. Rodzinna Europa jest też próbą podsumowania specyfiki doświadczeń historyczno-kulturowych człowieka urodzonego we wschodniej Europie, w konfrontacji zarówno z zachodnimi stereotypami (czy nawet lękami przed przybyszem ze Wschodu), jak i polskimi wyobrażeniami o naszej przynależności do kręgu zachodniego.
Bezpośredniej inspiracji miała dostarczyć wizyta w domu przyjaciół w Szwajcarii, gdzie obecność tradycji i jej materialna ciągłość wydają się niezachwiane. Łóżko z baldachimem, znalezione na strychu domu, wydaje się znajome, ale zarazem przypomina o utracie własnych pamiątek i powtarzającej się sytuacji wygnania, ucieczki, budowania życia na nowo. Poszczególne eseje, uporządkowane chronologicznie, odnoszą się do etapów życia autora (od okresu najwcześniejszego dzieciństwa, przez dorastanie, młodość po dojrzałość) jak i do typowych dla jego pokolenia oraz miejsca w Europie doświadczeń historycznych (tradycja szlachecka, rewolucja październikowa, radykalizm poszukiwań młodzieńczych w okresie międzywojennym, druga wojna światowa). Podróż w głąb własnej przeszłości zapobiec ma zapobiec zerwaniu kulturowemu, które może być realną groźbą wobec emigracji, odcięcia od korzeni, destrukcji dawnych form życia i gwałtownych zmian historycznych w tej części Europy w wieku XX. Miłosz traktuje przy tym własny los jako przykładową biografię, nie rezygnując anegdotyczności a przede wszystkim z podkreślania silnego indywidualizmu. Często pozwala sobie na autoironię, ze względu na dystans wobec samego siebie w młodości. Wydobywa wielokulturowość swojego doświadczenia, na które składa się polsko-litewska mieszanka, uzupełniona poczuciem przynależności do kręgu kultury Zachodniej (wraz z jej odległymi tradycjami) i bliskości wobec wielu zjawisk artystycznych na Zachodzie. Odpowiedz na podstawowe pytanie o tożsamość „wschodniego Europejczyka” jest więc niezwykle złożona, to mozaika różnych, przecinających się identyfikacji i tradycji, stanowiąca charakterystyczną wiązkę identyfikacji z kulturą zachodnią, z tradycjami miejsca urodzenia, wzbogacona o dramatyczne przeżycia historyczne wieku XX w naszej części Europy i świadomość kruchości owego unikalnego splotu nie antagonistycznych źródeł kulturowego bogactwa „rodzinnej Europy”.
