Rosienkiewicz Marcin

Ewa Modzelewska-Opara

Teoretyk literatury, pisarz, publicysta, pedagog, artysta malarz. Pseudonim: Polonus.

Informacje biograficzne. Urodził się 11 XI 1792 prawdopodobnie na Wołyniu. Po zakończeniu nauki w gimnazjum w Krzemieńcu pracował jako nauczyciel historii i literatury w tym mieście, a następnie udzielał korepetycji w domach podolskich ziemian. Brał udział w powstaniu listopadowym (zob. pamiętnik O powstaniu powiatów winnickiego, jampolskiego i mohylowskiego, 1839). Po upadku partyzantki Józefa Zaliwskiego (1833) został aresztowany przez władze austriackie, a później internowany w pierwszym polskim masowym transporcie do Stanów Zjednoczonych w grupie 234 Polaków (1833/1834).

Miejscem jego emigracyjnej działalności stała się Filadelfia. Z myślą o rodakach opracował podręcznik pod tytułem Dialogues to Facilitate the Acquisition of the English Language by the Polish Emigrants (1834) uważany za pierwszą polską książkę wydaną w Stanach Zjednoczonych. Pełniąc funkcję przewodniczącego Komitetu Narodowego Polskiego, założył szkołę języka angielskiego dla polskich emigrantów w Stanach Zjednoczonych, jak i bibliotekę polską. Z Pensylwanii pochodziła żona Rosienkiewicza, Louise (ur. ok. 1815), z którą doczekał się dwóch córek: Louise i Alice. Zarabiał na życie, nauczając języka francuskiego i rysunków w renomowanych szkołach, prowadził także własną szkołę malowania oraz nauki francuskiego, wykonując również na zamówienie obrazy olejne i akwarele. W 1840 r. przygotowywał dekoracje z okazji wrześniowego kongresu w Cincinnati. W czasie swojego pobytu w Stanach był „najpoważniejszym korespondentem” polskich czasopism we Francji (E. Żuk). Przez wiele lat relacjonował działalność wychodźców w Ameryce i dementował nieprawdziwe informacje na ich temat, pozostając w kontakcie z przedstawicielami emigracji europejskiej. Reprezentował interesy polskich wychodźców na łamach amerykańskich periodyków.

Pod koniec lat 30. XIX w. Rosienkiewicz przeniósł się do Chillicothe, gdzie prowadził szkołę rysunku. Z powodu problemów finansowych i zdrowotnych otworzył później sklep z cukierkami. W l. 1854–1855 oraz 1855–1856 pracował jako nauczyciel w Wesleyan Female College. Ostatnie kilkanaście lat życia spędził w Cincinnati, gdzie 22 X 1859 zmarł i został pochowany.

Działalność krytycznoliteracka. Analiza pisarstwa Rosienkiewicza pozwala wyróżnić urozmaicony zasób materiałowy związany z wypowiedziami krytycznoliterackimi: to przedmowa do Pism pośmiertnych Augusta Antoniego Jakubowskiego, cykl artykułów na łamach „The Scioto Gazette” stanowiący próbę przybliżenia amerykańskiej publiczności historii polskiej literatury, komentarze i recenzje zawarte we własnej twórczości literackiej (O powstaniu powiatów), opinie prezentowane zarówno w prasie emigracyjnej, jak i korespondencji prywatnej.

Zainteresowania krytycznoliterackie Rosienkiewicza oscylują wokół ogólnej problematyki polskiego piśmiennictwa, periodyzacji rodzimej literatury, twórczości polskich autorów, dawnych oraz współczesnych, szeroko recypowanych, a także mało znanych (głównie tworzących w Stanach Zjednoczonych). Nie zajmowały go jako krytyka rozważania formalne, genologiczne (więcej uwagi poświęcił rozwojowi bajki jako rodzajowi mowy ezopowej, aktualnej w rzeczywistości porozbiorowej). Nie rozwodził się nad stanem powieści, pierwsze miejsca przyznając w tej dziedzinie Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi, Feliksowi Bernatowiczowi i Fryderykowi Skarbkowi. Józefa Korzeniowskiego, który przedstawił uczniom Liceum Krzemienieckiego założenia tragedii romantycznej, Rosienkiewicz ukazał jako nowatora w dziejach polskiego dramatu. Polonus nie podzielał negatywnej opinii o Aleksandrze Fredrze, tak jak wielu ówczesnych krytyków, uważając, że przewyższył innych komediopisarzy jako autor komedii obyczajowych dotyczących życia szlachty. Wypowiedzi krytycznoliterackie Rosienkiewicza zwykle były związane z ówczesną sytuacją kulturalno-literacką, pojawiały się często jako reakcja na określone publikacje – On the Literature of Poland stało się odpowiedzią na antypolską propagandę uprawianą na łamach amerykańskich pism przez Williama Darby’ego, impulsem do napisania pamiętnika było natomiast poczucie „obowiązku sprostowania uchybień i niedostateczności” w dziele Feliksa Wrotnowskiego Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831 (1837–1838).

Poszukiwanie na amerykańskim rynku wydawniczym publikacji związanych z polską historią znalazło swoje odzwierciedlenie także w krótkich recenzjach tych utworów przesyłanych Niemcewiczowi zainteresowanemu utrzymywaniem kontaktu z emigrantami w Stanach Zjednoczonych. Również publikowanie w Nowym Jorku pierwszego w Stanach polskiego i slawistycznego czasopisma spotkało się z oceną Rosienkiewicza jako krytyka wyrażaną zarówno na łamach prasy („Dziennik Narodowy”), jak i w korespondencji przedstawiającej ewolucję sądów dawnego nauczyciela krzemienieckiego na temat wartości pisma i zdolnościach redaktorów. Przełom lat 30. i 40. (w świetle znanych listów Polonusa) to czas jego kontaktów z przedstawicielami emigracji paryskiej (Niemcewiczem, E. Januszkiewiczem) oraz angielskiej (K. Lachem Szyrmą), dzięki którym pozyskiwał publikacje pomocne w swojej pracy naukowej i zasilające bibliotekę polską w Filadelfii.

Między klasycyzmem a romantyzmem. W przedmowie Rosienkiewicza do Pism pośmiertnych (1839) Augusta Antoniego Jakubowskiego wyraźnie zaznacza się dwugłos krytyki romantycznej i oświeceniowej. Z jednej strony możemy zaobserwować personalizację krytyki, emocjonalny i wspomnieniowy ton wypowiedzi dotyczącej współwygnańca i przyjaciela, połączonej z fabularyzacją wywodu oraz dążeniem do wniknięcia w podmiotowy świat autora dzieł doświadczanych i przeżywanych przez krytyka dzielącego się z czytelnikiem swoimi wrażeniami z lektury. Z drugiej strony Polonus przykładał do utworów Jakubowskiego klasycystyczne kryteria oceny, zwracając uwagę na „zaniedbanie w wierszowaniu”, „stan niepoprawności”, brak wydoskonalenia „niepośledniego” talentu poetyckiego i niemożność ukończenia edukacji ze względu na wypadki powstania listopadowego. Warto jednak zaznaczyć, że Rosienkiewicz usprawiedliwiał młodego poetę w duchu romantycznym, podkreślając, że nawet te utwory, które są dalekie od doskonałości, „malują duszę jego”, którą wypełniały miłość i tęsknota za ojczyzną, ukochaną matką i „czystość uczuć”. Postanowił on opatrzyć Pisma pośmiertne sentencją z ballady programowej Adama Mickiewicza: „Miej serce i patrzaj w serce”, świadczącą o przenikliwości Rosienkiewicza jako krytyka.

Przybliżając amerykańskiemu czytelnikowi obraz literatury polskiej, Rosienkiewicz korzystał z sądów krytyki zarówno oświeceniowej, jak i romantycznej. Chętnie sięgał do klasycznych wzorów, nie postrzegając oświecenia jako epoki naśladownictwa dalekiej od „poezji serca”. Polonus starał się udowodnić, że „patriotyzm i ożywienie spowodowane nadzieją odnowienia upadłego gmachu narodowego lśnią wszystkimi błyskotliwościami w ówczesnych produkcjach literackich”, niepozbawionych tonów serca jak twórczość Franciszka Kajetana Kniaźnina oraz Franciszka Karpińskiego.

O literaturze polskiej dla Amerykanów. Najambitniejszym przedsięwzięciem Rosienkiewicza w Stanach Zjednoczonych stała się seria artykułów poświęconych historii polskiej literatury On the Literature of Poland, które ukazywały się w odcinkach od listopada 1841 do marca 1842 r. na łamach „The Scioto Gazette”. Korespondencja z Henrykiem Kałłusowskim oraz list Polonusa do redakcji pokazują, że gazeta opublikowała jedynie fragmenty pochodzące ze znanej tylko z tytułu Rozprawy o polskiej literaturze (Treatise on the Literature on Poland), która miała być zbyt obszerna, aby w całości zamieścić ją w czasopiśmie. On the Literature of Poland przyniosło dopełnienie panoramy polskiej literatury przedstawionej w pionierskiej pracy Jakubowskiego (The Remembrances of a Polish Exile, 1835), a także ukazywało poszczególne zjawiska literackie i twórców w nowym świetle. Esej ten stał się tym samym obok książki Jakubowskiego drugą i najpoważniejszą pracą o ojczystej literaturze stworzoną w Stanach przez emigrantów polistopadowych, przygotowującą ukazanie się Poets and Poetry of Poland Pawła Sobolewskiego.

Artykuły z „The Scioto Gazette” były kierowane do masowego czytelnika wychowanego w odmiennej kulturze, co niosło ze sobą decyzję o uproszczeniu periodyzacji rodzimej literatury w stosunku zarówno do podręcznika Feliksa Bentkowskiego, jak i wykładów Kazimierza Brodzińskiego oraz konieczność selekcji materiału. Największy nacisk został położony na przybliżenie najnowszej polskiej literatury, ukazanie ciągłości rodzimej kultury pod zaborami wobec antypolskich akcentów w amerykańskiej prasie.

Kategoria narodowości literatury. Rosienkiewicz, podobnie jak Brodziński, literaturę łączył ściśle z życiem narodu, ukazywał każdą epokę na tle historyczno-kulturalnym, porządkował materiał chronologicznie, ujmując go częściej syntetycznie niż analitycznie. Rosienkiewicz zauważał, że polska literatura we wszystkich swoich okresach miała narodowy charakter przyjmujący szczególną postać w zależności od biegu historii. Polonus kładł nacisk głównie na ukazywanie patriotyzmu i przejawów ducha narodowego, co widać w wyborze omawianych autorów (m.in. F. Karpiński, J.U. Niemcewicz) i w przytaczanych tłumaczeniach w języku angielskim (np. H. Kołłątaj, F.D. Kniaźnin, I. Krasicki, P. Skarga, K. Brodziński, A. Gorecki).

W eseju pojawiają się sądy zbieżne z pismami Brodzińskiego na zasadzie parafrazy lub wiernego tłumaczenia. Podobieństwa dotyczą przede wszystkim rozprawy O elegii i przedstawionego w niej obrazu poezji porozbiorowej, a także takiej samej charakterystyki twórczości Jana Pawła Woronicza. W artykułach zostały zawarte również sądy zgodne z myślą Adama Mickiewicza wyrażoną w Prelekcjach paryskich, które Polonus planował przetłumaczyć na język angielski, oraz z Nauką nową Giambattisty Vica, pismami Jean-Jacques’a Rousseau, jak i Johanna Gottfrieda Herdera, w którego duchu Rosienkiewicz pisał o narodowości.

On the Literature of Poland pokazuje także, że Rosienkiewicz (w przeciwieństwie do Brodzińskiego) uwzględniał tradycję legionową, widząc w niej istotne ogniwo w łańcuchu walk niepodległościowych. W zarysowanych portretach autorów eksponował prześladowania przez zaborców (A. Gorecki, A. Mickiewicz).

Poglądy na temat poezji. Rosienkiewicz, podobnie jak Michał Wiszniewski (Historia literatury polskiej, 1840), opisywał istnienie okresu przedchrześcijańskiego – opartego na przekazach oralnych poprzedzających czasy piśmienne. Jako autentyczny zabytek poezji Słowian z tego okresu zgodnie z ówczesną krytyką romantyczną wskazywał na rękopis opublikowany przez Vaclava Hankę. Polonus, propagując w czasopismach emigracyjnych emancypację włościan, tak jak wielu romantycznych pisarzy eksponował tezę o związku między twórczością dawnych Słowian a wrodzoną predyspozycją gminu do tworzenia poezji. Początki poezji dostrzegał w pieśniach pochwalnych ku czci bogów – takie przekonanie pojawiło się już w Zbiorze potrzebniejszych wiadomości (1781–1783) Ignacego Krasickiego. Poezję widział jako rówieśniczkę ludzkiej społeczności zgodnie z osądem Leona Borowskiego, który podkreślał, że stan człowieka i zarazem społeczności w pierwszych epokach życia społecznego jest zawsze poetycki. Polonus wyrażał przekonanie, że poezja wyprzedza prozę (w myśl teorii G. Vica, J.G. Herdera i J.-J. Rousseau), co znalazło swoje odzwierciedlenie wiele lat później w rozprawie Cypriana Norwida Milczenie.

Kryteria oceny dzieł literackich i funkcje krytyki. Narodowość i oryginalność stanowiły dla Rosienkiewicza podstawę wartościowania. Przy tym Polonus ukazywał zarówno zalety, jak i słabości rodzimej sztuki poetyckiej w odniesieniu do indywidualnych twórców, a także do syntetycznego ujęcia epok. Najbardziej ambiwalentny obraz pisarza został ukazany w sylwetce twórczej Stanisława Trembeckiego. Podobnie jak Stefan Witwicki w Wieczorach pielgrzyma, Rosienkiewicz krytykował poetę dworskiego za brak moralności, zdradę i pobyt na dworze carycy po rozbiorach. Polonus doceniał walory artystyczne Sofiówki, jednocześnie konkludując, że skala piękna tego utworu równa się z poziomem wszechobecnego w nim pochlebstwa.

Fascynacja literaturą i przeszłością splata się z poczuciem obowiązku edukowania zagranicznego czytelnika, przeciwstawienia się antypolskiej propagandzie, jak i chęcią indywidualnej ekspresji. Rosienkiewicz jako krytyk nie przestaje być nauczycielem i pedagogiem, zwraca uwagę na społeczną użyteczność prezentowanych utworów, umiejscawiając je w perspektywie wartości dostępnych kulturalnym doświadczeniom odbiorcy (eksponuje udokumentowane literacko wspólne obu narodom umiłowanie wolności oraz loci communes polsko-amerykańskiej historii, wspominając o T. Kościuszce i szczegółowo opisując zasługi Niemcewicza dla Stanów Zjednoczonych). Polonus staje się przewodnikiem po literaturze polskiej ukazującym jej rolę i zadania pod zaborami, świadomym znaczenia podejmowanych zabiegów poznawczo-wartościujących wobec publiczności amerykańskiej. Funkcja krytyki literackiej łączy się w tym przypadku z modelowaniem czytelniczego odbioru dzieła, krytyk jawi się tutaj jako instancja pośrednicząca między twórcami a publicznością.

Refleksje metakrytyczne. Rosienkiewicz staje się także uczestnikiem wielopoziomowego dialogu, a jego artykuły bezpośrednio interferują z innymi wypowiedziami krytycznymi przywoływanymi w jego dziele. Chociaż w centrum zainteresowania Rosienkiewicza nie była refleksja nad zestawem reguł i norm procesu krytycznego, działalność wybranych twórców jako krytyków znalazła swoje miejsce w literackich portretach zarysowanych na kartach eseju. Polonus, podobnie jak Jakubowski, przełom w literaturze polskiej widział w twórczości Mickiewicza, jawiącego się jako burzyciel zastanego porządku w literaturze i krytyce oraz inspirator nowych tendencji, które zapoczątkowały nową epokę pomimo ostrych ataków ze strony „starych mistrzów”. Z uznaniem wypowiadał się o Maurycym Mochnackim jako krytyku wyróżniającym się natchnieniem i zapałem, którym niewielu mogło dorównać. Nie wnikając w skonstruowany przez niego program krytyki hermeneutycznej, Rosienkiewicz skupił się w dużej mierze na oryginalności języka jego utworów, niezwykle plastycznego, obrazowego, a zarazem sugestywnego i precyzyjnego. Polonus zwracał też uwagę na charakterystyczne dla pism Mochnackiego zaangażowanie, głos pełen pasji i ognia, a zarazem harmonii i muzyczności, co jest ciekawą uwagą, zważywszy na muzyczne zdolności pisarza (legenda o konkurowaniu z F. Chopinem) oraz działalność krytyczną na tym polu.

Język krytycznoliteracki. Rosienkiewicz konstruuje swój wywód w sposób logiczny i ciekawy, przystępny dla czytelnika, dążąc do zainteresowania go egzotyczną dla niego literaturą. Posługuje się poprawną angielszczyzną, w której zaznacza się stylistyczna inwencyjność przez porównania malarskie oraz ciekawą metaforykę. Polonus, jako nauczyciel malarstwa i rysunku, posługiwał się obrazowymi przenośniami, jak również plastycznymi porównaniami, odwołując się do przykładów zaczerpniętych z historii malarstwa. Styl jego wypowiedzi ukazuje predylekcję do ujęć porównawczych, poszukiwania zależności, co prowadzi do konstatacji nieoczekiwanych często podobieństw na różnych płaszczyznach i poziomach. Polonus, aby zilustrować znaczenie polskich pisarzy, zestawiał ich z reprezentatywnymi twórcami europejskimi, zwłaszcza brytyjskimi, cytując również fragmenty recenzji angielskich stanowiących ważny punkt odniesienia dla literackich gustów amerykańskiej publiczności (m.in. Karpińskiego przyrównał do szkockiego poety R. Burnsa, natomiast Niemcewicza do W. Scotta oraz francuskiego powieściopisarza Ch.-V. Prévota d’Arlincourta, uwydatniając przy tym podobieństwo, również zewnętrzne, pisarza do B. Franklina). Polonus, wychowany na tradycjach Liceum Krzemienieckiego, chcąc ukazać doskonałość wybranych pisarzy, punktem odniesienia czynił tradycję antyczną, odwołując się do Homera, Wergiliusza, Horacego, Owidiusza czy Anakreonta.

Poczucie misji krytyka-popularyzatora towarzyszyło Rosienkiewiczowi także wobec rodaków pozostałych w Europie. Ideę odrodzenia narodowego łączył z nauką płynącą ze „smutnych doświadczeń” przeszłości, widząc w niej inspirację dla zadań współczesnych, co wiązało się z orientacją krytyki romantycznej. Aktywność krytycznoliteracka Rosienkiewicza łączy się z paradygmatem krytyki romantycznej, starającej się współtworzyć rynek czytelniczy, zapoznającej czytelnika z wybranymi utworami, jak również mającej na uwadze kulturę narodową i kształtowanie społeczeństwa.