Ruszczyńska Maria

Rozalia Wojkiewicz

Nauczycielka, literatka, publicystka, krytyczka, redaktorka, działaczka społeczna, tłumaczka, poetka, zakonnica. Pseudonimy i kryptonimy: Ayram; em-er.; Em. Er.; er.; M.R.; r.

Informacje biograficzne. Maria Walentyna Ruszczyńska urodziła się 14 II 1877 w Łabiszynie (pow. szubiński). Jej rodzicami byli Józef (1824–1888) – zarządca ziemski, oraz Helena z Nałęcz-Grąbczewskich (1848–1921) – rentierka. Miała czworo rodzeństwa: Karola (1882–1940), Felicję Antoninę (1878–1920?, zam. Żochowska), Adama (1875–1930) oraz Kazimierza (1885–1929). W roku akademickim 1900/1901 uczestniczyła w Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego w Krakowie, następnie studiowała na Uniwersytecie we Wrocławiu (1901/1902, sem. II) i Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Uczyła w prywatnym seminarium żeńskim Sebaldyny Münnichowej w Krakowie (Historyczny przewodnik po Krakowie i okolicy, 1907), w Prywatnym Wyższym Gimnazjum Żeńskim w Krakowie, a później jako nauczycielka domowa pracowała m.in. w Gałowie. Ruszczyńska była członkinią Polskiego Związku Kobiet Katolickich w Krakowie, sekretarką sekcji kolonii wakacyjnych dla pracownic i działaczką krakowskiego Stowarzyszenia Opieki nad Uwolnionymi Więźniami („Kalendarz Krakowski Józefa Czecha” 1913, R. 82), „znana z szerokiej działalności na polu humanitarnym w Krakowie” (Opieka nad uwolnionymi więźniami, „Nowa Reforma” 1911, nr 232). Uczestniczyła w Kongresie Polaków w Winterswijk w Holandii 1–2 XI 1913. Powołano wówczas Komitet Wykonawczy koordynujący działalność polskich organizacji na zachodzie Niemiec. Według danych niemieckiej policji politycznej Ruszczyńska pełniła funkcję sekretarki Wydziału ds. Kobiet w Bochum, zajmowała się szkoleniem kobiet i dziewcząt do pracy w ruchu kobiecym. W maju 1914 r. powstał z jej inicjatywy Związek Polskich Towarzystw Kobiecych na Zachodzie Niemiec. Opuściła Westfalię w lipcu 1914 r. Zaręczyła się z Michałem Kwiatkowskim – wydawcą z Herne.

Przed I wojną światową współredagowała „Kurier Poznański”, później dział literacki w „Gazecie Narodowej”. W okresie międzywojennym współpracowała z „Dziennikiem Poznańskim”. 14 IX 1920 wyruszyła w podróż pociągiem ufundowanym przez Poznański Czerwony Krzyż z darami dla żołnierzy z 14. Dywizji Piechoty walczących na froncie wschodnim, później przebywała na Śląsku. Za działalność na rzecz współpracy polsko-francuskiej otrzymała order Officiers de l’Académie française. Była członkinią Wydziału Propagandy w Dyrekcji Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu. W sierpniu 1927 r. opracowała projekt „Domu Polki”, Pawilonu Pracy Kobiecej dla kobiet z całego świata. W celu pozyskania funduszy wygłosiła ponad 20 referatów w różnych organizacjach społecznych i kulturalnych, publikowała artykuły w prasie kobiecej, zyskała poparcie Michaliny Mościckiej – pierwszej damy. Od 1927 r. współpracowała jako autorka artykułów i redaktorka z organem prasowym Powszechnej Wystawy Krajowej (PWK). Za swoją działalność została uhonorowana srebrnym krzyżem zasługi w 1929 r. Była członkinią Związku Zawodowego Literatów Polskich – Oddział w Poznaniu, a także Stowarzyszenia Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. 27 XI 1931 wstąpiła do Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące, przyjęła imię Helena; 18 V 1940 wystąpiła ze Zgromadzenia. W 1943 r. mieszkała w Tarnowie, w 1944 r. przebywała w Jeżówce w Sochaczewie. Po wojnie powróciła do Sióstr (Dom Nowicjacki) w Dębowej Łące, gdzie zmarła 26 X 1945. Spoczywa na cmentarzu parafialnym w Jabłonowie-Zamku.

Działalność twórcza. W dorobku pisarskim Ruszczyńskiej znajdują się utwory dramatyczne, poetyckie, prozatorskie oraz prace krytyczne o literaturze pięknej, recenzje literackie, teatralne, a ponadto korespondencje i artykuły o kwestii kobiecej. W 1901 r. ukazały się Zwierzenia podpisane anagramem imienia oraz imieniem i nazwiskiem: Ayram (M. Ruszczyńska), z dedykacją dla uczennic: Janiny i Elżbiety – hrabianek Konarskich. Ten niewielki sztambuch przywołuje na myśl albumy, książki-pamiętniki charakterystyczne dla obyczajowości XIX-wiecznej i salonowej kultury towarzyskiej, służące do kolekcjonowania życzeń czy utworów poetyckich. W 1909 r. Ruszczyńska opublikowała studium analityczno-porównawcze Konrad – Wacław – Kordian, w którym zdradziła swoje literackie sympatie do literatury romantycznej. Analizując kreacje głównych bohaterów Dziadów cz. III Adama Mickiewicza, Wacława dziejów Stefana Garczyńskiego oraz Kordiana Juliusza Słowackiego, doszła do wniosku, że Słowacki współzawodniczył z Mickiewiczem, „ale nie miał na celu przeciwstawiać bohaterowi cierpiącemu – bohatera działającego. Słowacki chciał pokazać, jak typ chorobliwy z epoki przedstawi się w działaniu, czyli jak się na działanie zdobędzie” (tamże). Zdaniem autorki Wacław nie był inspiracją dramatu Słowackiego. Stanisławowi Tarnowskiemu poświęciła dwa artykuły (S. Tarnowskiemu w 80. rocznicę urodzin, „Dom Polski” 1917, nr 48; Nad świeżą mogiłą, „Gazeta Narodowa” 1918, nr 8–9, 11–13). W tym samym roku w Krakowie ukazały się dwa utwory dramatyczne z dedykacją dla młodzieży szkolnej. Ogłosiła także nowelkę Przyjaciele, której tematem jest PWK. W 1936 r., zafascynowana działalnością Marii Karłowskiej, opublikowała Historię Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Boskiej (1936). Zajmowała się też przekładami z języka francuskiego.

Wygłaszała wykłady i odczyty, np. O Wyspiańskim (1908), w ramach działalności sekcji odczytowej Związku Kobiet Katolickich; o Nowym typie szkół żeńskich na zjeździe kobiet katolickich w Wiedniu („Przegląd Powszechny” 1910, t. 106); o Znaczeniu karności w życiu dziecka w ramach kursu społeczno-pedagogicznego („Dziennik Poznański” 1913, nr 95); O najnowszych powieściach polskich w Czytelni dla Kobiet (tamże, nr 38); O twórczości Sienkiewicza na zebraniu Ziemianek z Powiatu Szamotulskiego („Gazeta Narodowa” 1916, nr 151, 153); O „Weselu” S. Wyspiańskiego (w Teatrze Poznańskim 24 XI 1918) czy o statusie starej panny w rodzinie i społeczeństwie („Dziennik Poznański” 1923, nr 96–97).

Twórczość krytycznoliteracka. Interesowała się szczególnie twórczością Stanisława Wyspiańskiego, którego uważała za „nowego ducha archanioła, co lud wiedzie” (W pierwszą rocznicę. 28 XI 1908, „Łan Młodzieży” 1908, nr 11). W 1909 r. ogłosiła studium o artyście (Stanisław Wyspiański. Próba charakterystyki, 1910). Znała i komentowała prace naukowe o Wyspiańskim, w emocjonalnym tonie wypowiedziała się np. o rozprawie Adama Grzymały-Siedleckiego (Nowe studium o Stanisławie Wyspiańskim, „Literatura i Sztuka” 1910, nr 43). Pisała także recenzje ze spektakli teatralnych na podstawie sztuk Wyspiańskiego. Ceniła Legion za „nadziejność, bijąc[ą] w Polskę współczesną mocnym głosem wiary” („Legion” Wyspiańskiego na scenie krakowskiej, „Kronika Powszechna” 1911, nr 50; Na marginesie „Warszawianki” i „Sędziów”, „Gazeta Narodowa” 1918, nr 252). Wesele uważała za „rzecz wielką, świetną, natchnioną” (O „Weselu” Wyspiańskiego, tamże, nr 272; Około „Wesela”, tamże, nr 293). Dla Ruszczyńskiej – krytyczki teatralnej – ważny był każdy szczegół przedstawienia teatralnego (zwracała uwagę np. na niepoprawną dykcję aktorów). Ponadto w orbicie jej zainteresowań recenzenckich znalazły się spektakle na podstawie sztuk Gabrieli Zapolskiej, Augusta Strindberga, Williama Shakespeare’a, Zygmunta Przybylskiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Stanisława Przybyszewskiego.

Apelowała o ograniczenie młodym ludziom swobody w doborze lektur, spektakli teatralnych, dzieł kinematografii i przedstawień cyrkowych. Wskazywała książki, które uczeń powinien poznać jako człowiek dojrzały „albo nie powinien poznać wcale” („Kronika Powszechna” 1911, nr 46), wśród tych ostatnich wymieniła: Płomienie Stanisława Brzozowskiego, Dzieje grzechu Stefana Żeromskiego i Pani El Marii-Jehanne Wielopolskiej (kilka lat później o konflikcie z Ruszczyńską Wielopolska napisze – Gontowszczyzna. Wspomnienia z rebelii ukraińskiej w Małopolsce Wschodniej, 1925). Ruszczyńska utyskiwała na brak autorytetów religijnych, społecznych, artystycznych. Stwierdzała: „[…] otwarcie wzruszamy ramionami na »starzyznę«, na Matejków, Chopinów, Mickiewiczów” (Wzgarda autorytetu, „Kronika Powszechna” 1911, nr 36), czym wzbudziła sprzeciw Stanisława Lama (O autorytet. Odpowiedź na artykuł p. M. Ruszczyńskiej, tamże, nr 40). Na marginesie recenzji literackich odnotowywała uwagi o kondycji literatury dawnej i współczesnej. Przy okazji wypowiedzi o powieściach Józefa Weyssenhoffa pisała: „Cała nasza literatura dawna z gruntu sielskiego wyrosła i sielską była, tylko zmieniały się niejako akcesoria. Zrazu była sielską tak zupełnie, że mówić sobie o tym nie potrzebowała; to Kochanowski, Szymonowicz; potem tchnęła całą szlachetczyzną, obyczajem dworskim, wiejskim przez usta Potockiego czy Samuela ze Skrzypny; wreszcie udając dworszczyznę, francuszczyznę, modę, stała się madrygałem, ale z poczuciem dla malowniczości trawnika i pasterzy – choćby w jedwabiach. Wreszcie poprzez pryzmat tęsknoty ukazała wieś polską, tę, jaka jest, i tę, jaka już nie będzie w Tadeuszu” („Soból i panna”. „Znaj pana i inne nowele”. Ostatnie powieści Weyssenhoffa, „Przegląd Powszechny” 1912, t. 114).