Rymarkiewicz Jan

Tadeusz Budrewicz

Teoretyk i historyk literatury, pedagog, dziennikarz. Kryptonimy: R.; J.R.

Informacje biograficzne. Urodził się 23 VI 1811 w Łobżenicy k. Nakła, był synem Andrzeja Rymarkiewicza i Marianny z Kryjańskich. Uczył się w progimnazjum we Wschowie m.in. pod kierunkiem Antoniego Poplińskiego (autora podręczników, bibliotekarza), następnie w gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Wziął udział w powstaniu listopadowym, ranny dostał się do niewoli. W ciężkiej chorobie pielęgnowała go rodzina malarza Walentego Wańkowicza w Mińsku (Rymarkiewicz był właścicielem jego obrazu Mickiewicz na Judahu skale). W Poznańskie wrócił w 1832 r. W l. 1836–1840 studiował prawo w Berlinie, następnie filozofię, historię i filologię. Doktorat z zakresu historii uzyskał na Uniwersytecie w Giessen. W 1841 r. złożył egzamin nauczycielski i podjął pracę pedagoga (1842–1876). Najdłużej pracował w gimnazjum św. Marii Magdaleny, uczył historii, języka i literatury polskiej i starożytnej, języka francuskiego. Był zaangażowany w wydarzenia Wiosny Ludów, występował jako głos Ligi Polskiej. Prasę polską obiegały wieści o krytyce jego podręcznika, któremu zarzucono wymowę antyniemiecką. Cieszył się jednak zaufaniem władz oświatowych, był oficjalnym recenzentem podręczników szkolnych, inspektorem szkolnym, współdecydował o pracach gimnazjum św. Marii Magdaleny. W 1845 r. ożenił się z Wiktorią Ziołecką (1812–1876), małżeństwo prowadziło dom otwarty. Rymarkiewicz pozostawał w bliskich stosunkach z Wojciechem Cybulskim, Karolem Libeltem, Augustem Cieszkowskim, Teofilem Lenartowiczem. Kilkakrotnie proponowano mu objęcie redakcji planowanych periodyków literackich w Poznaniu. W l. 1845–1846 kierował „Gazetą Wielkiego Księstwa Poznańskiego”. Dziennik zamienił na trybunę filozoficzno-polityczną mieszczącą jego artykuły o pojęciu narodowości, roli prasy i opinii publicznej w usprawnianiu formy rządów, o pożądanych formach ustrojowych i kierunkach rozwoju cywilizacji. Na początku lat 40. często publikował w prasie poznańskiej („Tygodnik Literacki”, „Orędownik Naukowy”, „Rok”) artykuły i rozprawy głównie o treści filozoficznej, poszerzające krąg pism reprezentujących polską filozofię narodową. W latach 50. i 60. był czynny zwłaszcza jako autor podręczników szkolnych (Nauka prozy; Wzory prozy…; Poezje dla młodszego wieku…; Prozaika, czyli stylistyka prozy). Miały po kilka wydań (częściowo ze względu na zmieniające się programy szkolne), były cenione wśród kadry nauczycielskiej w całym kraju, choć ze względu na problemy z debitem i wysoką cenę w Królestwie Polskim narzekano na ich niedostępność. Rymarkiewicz był czynny w życiu kulturalno-społecznym Poznania jako wieloletni działacz Towarzystwa Naukowej Pomocy, Towarzystwa Pedagogicznego, Koła Towarzyskiego w Poznaniu, prezes Towarzystwa Oświaty Ludowej, członek Zarządu Opieki Teatralnej zaangażowanej w tworzenie polskiej placówki teatralnej w Poznaniu, członek Komisji Ortograficznej Poznańskiej. Zmarł 18 X 1889 w Poznaniu.

Prace historycznoliterackie. Jako historyk literatury i edytor o nieprzeciętnych kompetencjach lingwistycznych upamiętnił się wzorowym wydaniem Zbioru rythmów… Kaspra Miaskowskiego (1855); prasa donosiła, że przygotował też krytyczną edycję dzieł Jana Kochanowskiego, lecz nie znalazł nakładcy („Gazeta Codzienna” 1856, nr 24), erudycyjnymi pracami filologicznymi: Książeczka Jadwigi albo Nawojki z XV wieku (1876), Pieśń „Bogu-Rodzica” (1878; pokłosiem była ważna polemika z A. Kaliną) oraz nowatorskim studium Jana Kochanowskiego „Pieśń świętojańska o Sobótce” (1884) i Kochanowski jako twórca „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” (1884). Dla wiedzy o Kochanowskim oraz dla rozwoju jego kultu zasługi Rymarkiewicza są niepodważalne.

Poglądy estetyczne i preferencje polityczne. Rymarkiewicz nie angażował się bezpośrednio w bieżącą krytykę literacką. Na „dążności” i formy artystyczne miał spory wpływ jako autor rozpraw filozoficznych oraz podręczników formujących pojęcia, przekonania i upodobania estetyczne młodej generacji, rozwijających i poszerzających myśl teoretycznoliteracką Hipolita Cegielskiego, dopełnioną studiami Karola Libelta i Józefa Kremera, a także (przez krótki czas) jako redaktor „Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego” (dalej: GWKP). Do kierowanego przez siebie pisma wprowadził odcinek literacko-publicystyczny, gdzie zamieszczano utwory oryginalne, np. powieści Józefa Dzierzkowskiego, wiersz Juliusza Słowackiego Pogrzeb kapitana Meyznera, przekłady oraz rozbiory utworów literackich polskich, np. polemiki wokół dramatów Dominika Magnuszewskiego. Opublikował tu autorski artykuł recenzyjny o dramacie Józefa Korzeniowskiego Andrzej Batory (GWKP 1846, nr 70–71). W piśmie zamieszczał też przedruki artykułów z prasy warszawskiej, np. O romansie nowoczesnym Augusta Cieszkowskiego (tamże, nr 29–36) czy Życie i prace malarskie Walentego Wańkowicza (GWKP 1845, nr 212–214) oraz z „Tygodnika Petersburskiego”. Przedruki dawały Rymarkiewiczowi okazję do wprowadzania przypisów, które można traktować jako deklaracje i wyraz poglądów estetycznoliterackich. Prace filozoficzne opierał głównie na dyskusjach z Bronisławem Trentowskim, któremu przyznawał wyższość nad Georgiem Wilhelmem Friedrichem Heglem, bo oprócz myśli w swym systemie uwzględnił materię (przedmiot) oraz jego styl, czyli sposób ujawniania prawdy, „porywa powabnym zapałem życia”, a Hegla „jedną tylko odznacza się wzniosłością” (Krytyka o filozofii Trentowskiego, „Orędownik Naukowy” 1840, nr 13; 1841, nr 5). Wystąpił przeciw Trentowskiemu i innym postheglistom w wizji optymalnego ustroju państwa, odrzucając monarchię konstytucyjną, a opowiadając się za demokracją parlamentarną, która szybciej i pełniej dostrzega potrzeby rządzonych i spełnia ideały wolności. Organizacji państwa i jego funkcjom społecznym poświęcił sporo artykułów wstępnych w GWKP. Państwo jako forma wypełniania misji dziejowej przez narody zaprzątało umysł Rymarkiewicza do tego stopnia, że nawet strukturę utworu literackiego wyjaśniał przez tę analogię (Prozaika, rozdz. Porządek myśli).

Pojęcie narodowości. Dla poglądów ideowo-estetycznych Rymarkiewicza najistotniejsze jest pojęcie „narodowości” (rodzimości, swojskości), w mniejszym stopniu „duch romantyczności swego rodzaju”. „Narodowość” i „naród” wyprowadzał z form „rodziny”, „rodu”, „plemienia”, „krewieństwa”. Pierwiastkami narodowości są: „ziemia ojczysta”, „dzieje ojczyste”, „posłannictwo narodu”. Narodowość polską uznawał za syntezę cech francuskich i germańskich („czucie niemieckie” obejmowało: indywidualizm, fantastyczność, ociężałość). „System myśli wszystkich w łonie narodu poczętych literaturą ojczystą się zowie” wyrażaną ojczystym językiem (Pojęcie narodowości, „Rok” 1843, t. 4). Wykład Rymarkiewicza na ten temat zawiera myśli analogiczne do nieco późniejszej pracy Libelta O miłości Ojczyzny. Specjalną estymą darzył Jana Kochanowskiego i Adama Mickiewicza (cytatem z Mickiewicza, mającym charakter patriotycznego zobowiązania, zamknął studium Pojęcie narodowości), do podręczników wprowadził też wielu autorów współczesnych (np. K. Antoniewicza, T. Lenartowicza, I. Hołowińskiego). Konserwatywny „Przegląd Poznański” (1860, t. 30) wprost oskarżał go o „systematyczne wykluczenie szkoły klasycznej”, domagając się miejsca dla Kajetana Koźmiana i Ludwika Osińskiego. Do ugruntowania się romantycznych preferencji Rymarkiewicza mogła przyczynić się głośna w środowisku poznańskim w 1845 r. debata o narodowości Mickiewicza (m.in. ostre wystąpienie W. Cybulskiego w „Roku” 1845, t. 8). Narodowość i rodzimość były dla Rymarkiewicza jakościami, które do polskiej literatury wprowadził Kochanowski. Dowodził tego w studiach o Sobótce („Ateneum” 1876, t. 4). Pobudką był artykuł Piotra Chmielowskiego z 1875 r. zestawiający ujęcia Sobótki przez Kochanowskiego i Seweryna Goszczyńskiego i zarzucający poecie czarnoleskiemu naśladowanie utworów antycznych oraz nieład kompozycyjny. Rymarkiewicz zebrał współczesne dokumenty folklorystyczne związane z obchodem Sobótki i dowodził, że sielanka Kochanowskiego ma w pełni rodzimy, narodowy charakter. Użył też wobec Kochanowskiego określenia „pierwszy romantyk” (Kochanowski jako twórca „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”, „Dziennik Poznański” 1884, nr 148). Ludowość jako kryterium narodowości była tezą do przyjęcia mimo niekonsekwencji zarzucanych metodzie badawczej Rymarkiewicza, tym bardziej że odczytywano ją jako polemikę ze stanowiskiem Włodzimierza Spasowicza odmawiającego poecie cech narodowych. W sporach, które wywołały te studia, tylko Bronisław Chlebowski zajął podobne stanowisko.

Klasycyzm i romantyzm. Sprzeciw krytyków wywołała opinia o Kochanowskim jako „pierwszym romantyku”. Tymczasem Rymarkiewicz przypominał, że „romantycy nowatorowie” w czasach „gorącego romantyzmu guślarskiego, na podaniach opartego”, nie cenili tej pieśni (tamże), gdyż była zbyt gminna i zbyt klasyczna. Genezę utworu widział w „dziedzinach ducha ojczystego” tkwiącego w „podstawie ludowej” („źródło swoje ma w żywiole narodowym, że jest odblaskiem poezji ludowej, oddźwiękiem pieśni rodzimych, gminnych”). Pojęć „klasycyzm” i „romantyzm” nie zawężał do okresów literackich, ale nadawał im zakres szerszy, obejmujący sens długiego trwania, właściwy dla terminu prąd literacki. W studium o Miaskowskim mówił: „klasycyzm złotego wieku Zygmuntowskiego”, dla XVII w. wprowadzał termin „klasycyzm panegiryczny”, przeciwstawiając mu określenia „natchnienie i zapał wyobraźni”, „tkliwość serca, uczucie, prostota”; w Lutni Kochanowskiego (1857) przez „czułość, płynność i słodycz wysłowienia” łączył XVII w. z „wiekiem Stanisława Augusta”. Klasycyzm i romantyzm jako zjawiska z początku XIX w. rozumiał wąsko jako „bezduszną kopię” francuską skonfrontowaną z „niemiecką romantyczną szkołą”; klasycyzm i romantyzm pojmował też szeroko – jako wzór antyczny, jakość obcego pochodzenia, której przeciwstawiał „stronę narodowości”, czyli „nieukrócony w poczuciu swojskości […] duch romantyczności swego rodzaju” („Pieśń świętojańska o Sobótce” oceniona…, „Ateneum” 1876, t. 4). Była to luźna koncepcja zapowiadająca późniejszą teorię naprzemiennych prądów romantycznych i klasycznych. Rymarkiewicz pozornie zbliżył się do pozytywizmu, publikując reportaż Kolebka, dom i grób Jana Kochanowskiego… („Warta” 1879, nr 279–288). Zajął tu stanowisko psycho-kulturowe, akcentując romantyczny kult pamiątek, odmienne od bio-socjologicznej koncepcji Chlebowskiego o „znaczeniu różnic terytorialnych, etnograficznych” w badaniach literackich. Rymarkiewicz zwracał uwagę na szczególny status literatury i sztuki w Polsce, gdyż „dopiero z jej [ojczyzny] upadkiem narodowe talenta w dziedzinie sztuki pojawiać się zaczęły – jakby aniołowie słowa pociechy nieszczęśliwemu narodowi na podniesienie upadłego ducha zesłani”; sztuka rozwija to, „co w łonie narodu jest najszlachetniejszego i najuroczszego” (GWKP 1845, nr 200). Takie poglądy formułował również jako autor podręczników; bezpośrednio, w formie uwag o poetyce i wymowie („nauka”), oraz pośrednio, za pomocą przykładów zamieszczanych w wypisach („wzory”).

Prace Rymarkiewicza miały dobre recenzje, czasem zarzucano im zbytni scholastycyzm klasyfikacyjny i nietrafną terminologię, zgłaszano zastrzeżenia dydaktyczne, jednak nie kwestionowano celowości dobieranych przez autora przykładów z polskiej poezji i prozy. Historyk zręcznie łączył ze sobą przykłady z literatury staropolskiej i najnowszej, podobnie czynił w drukowanych propozycjach tematów wypracowań, w których łatwo dostrzec ideały wychowawcze: etykę chrześcijańską, stoicyzm, patriotyzm, demokratyzm. Różnicę między poezją a prozą widział w tym, że poeta znajduje ideały Prawdy, Dobra i Piękna w sferze duchowej, a prozaik dostrzega i odkrywa te ideały w rzeczywistości. Znacznie uwspółcześnił wiedzę teoretycznoliteracką o gatunkach prozy, zrywając z tradycją oświeceniową, choć zatrzymał się przed wyzwaniem genologicznym, jakie stworzył rozwój prasy. Następne wydania jego „teorii prozy” dowodzą, że pilnie śledził prace z poetyki i natychmiast je wykorzystywał, poprawiając wcześniejsze ujęcia. Podręczniki te wpłynęły na umysłowość krytyków literackich pozytywizmu – przyznawał się do tego nawet Chmielowski.