Rzążewski Adam

Leszek Zwierzyński

Historyk literatury, krytyk literacki, pisarz, wydawca, publicysta, dziennikarz. Pseudonim: Aёr.

Informacje biograficzne. Urodził się 3 XI 1844 w Cieleśnicy na Podlasiu jako syn Wincentego i Antoniny. Do szkoły powiatowej uczęszczał w Białej Podlaskiej (cztery klasy), gimnazjum ukończył w Lublinie, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Filologiczno-Historycznym warszawskiej Szkoły Głównej. Studia (przerwane wybuchem powstania styczniowego) ukończył w 1869 r. Rok wcześniej opublikował w „Bibliotece Warszawskiej” pierwsze pisma naukowe. Po uzyskaniu fachowego przygotowania (Hohenheim k. Stuttgartu) osiadł we wsi Klonowica na Podlasiu, gdzie później nabył wieś Komarno. Ożenił się z Anielą Dobrzyńską, z którą miał dwoje dzieci (syna Adama i córkę Marię). Powstały wtedy m.in. monografia o Wespazjanie Kochowskim (1871) i studium literackie o twórczości Józefa Korzeniowskiego, a także beletrystyczne Opowiadanie pana Erazma („Biblioteka Warszawska” 1870, t. 1). Był kilka lat sędzią gminnym. W 2. poł. 1880 r. wyemigrował do Francji z powodów ostatecznie niewyjaśnionych. Przyczyny podane w napastliwej broszurze Jana Nepomucena Rayskiego (problemy finansowe i niezgodna z prawem próba ich rozwiązania) są sprzeczne z informacją z nekrologu Rzążewskiego, w którym wskazano powody polityczne (Rzążewski bronił unitów, co groziło więzieniem). Bez dotarcia do dokumentów trudno wyrokować; znamienne, że w obronie Rzążewskiego stanęli wybitni emigranci (m.in. J.I. Kraszewski); żona z dziećmi dołączyła do niego w 1883 r. w Paryżu. Rzążewski intensywnie współpracował z licznymi czasopismami polskimi (m.in. „Ateneum”, „Kurier Warszawski”, „Gazeta Narodowa”, „Gazeta Polska”, „Gazeta Lwowska”, „Dziennik Poznański”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Świt”), a także francuskimi i angielskimi. Przez pewien czas (1882) pracował w redakcji „Le Contemporain”. W tym czasie podjął kolejne prace krytyczne (nad A. Mickiewiczem), historyczno-społeczne (Nihilizm rosyjski przedstawiony w historycznym rozwoju. Studium historyczno-społeczne, „Przegląd Polski” 1881–1882) i beletrystyczne, pracował też jako wydawca (m.in. opiekował się wydaniem „Teki Nieczui” – przyjaźnił się z Z. Kaczkowskim). Zmarł w Paryżu 11 VIII 1885; został pochowany na cmentarzu Batignolles, a następnie przeniesiony na cmentarz polski w Montmorency.

Kręgi zainteresowań i formy pisarskie. Najważniejszą część twórczości Rzążewskiego stanowią prace krytyczne i historycznoliterackie zapoczątkowane już pod koniec studiów. Opublikował zbeletryzowaną biografię Franciszka Dionizego Kniaźnina (Pierwszy romantyk, t. 1–2, 1883), która uzyskała sporą popularność. Pisze o niej interesująco Jan Zieliński, wspominając, że młody Żeromski, będący guwernerem dzieci Rzążewskiego, niewątpliwie zafascynowany ową biografią, wykorzystał jej fragment w jednym ze swych opowiadań z cyklu Rozdzióbią nas kruki, wrony… (1895). Rzążewskiego Opowiadania i studia (1885) to zbeletryzowane epizody z życia wielkich polskich twórców (A. Mickiewicza, F. Chopina, J. Kochanowskiego i J. Słowackiego). Rzążewski pisał i wydawał także biografie historyczne: księcia Józefa Poniatowskiego (Złudzenia. Opowieść z czasów księcia Józefa Poniatowskiego, 1899), unitów, Jana III Sobieskiego. Opublikował fragmenty pamiętników Leona Dembowskiego („Ateneum” 1882–1883, „Biblioteka Warszawska” 1884–1886) i Historię powstania listopadowego Stanisława Barzykowskiego (1883–1884). Współpracował ze Słownikiem geograficznym Królestwa Polskiego (hasła o Podlasiu) i Samuela Orgelbranda encyklopedią powszechną.

Działalność krytyczna. Jeszcze przed zakończeniem studiów powstał artykuł (związany z opublikowaną później pracą magisterską) Jan Gundulicz [właśc. Ivan Gundulić] i poemat jego „Osman” („Biblioteka Warszawska” 1868, t. 1 i odb.) będący omówieniem utworu chorwackiego poety barokowego poprzedzonym paroma zdaniami o literaturze Dubrownika, dopełnionym analizą bohaterów poematu dokonywaną na tle porównawczym Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa. Obszerny artykuł napisany po latach na podstawie pracy magisterskiej Złoty wiek literatury Dubrownika („Pamiętnik Akademii Umiejętności w Krakowie. Wydziały Filologiczny i Filozoficzno-Historycznej” 1885, t. 5) jest niewątpliwie dojrzalszy, szerszy i ciekawszy. Rzążewski nie tylko opisuje przekrojowo rozwój i specyfikę tej mikroliteratury, analizując twórczość najwybitniejszych poetów Dubrownika (cała galeria poezji twórców dubrownickich, skrótowo komentowana i oceniana), lecz także ukazuje syntetycznie jej wyjątkowość jako przejawu kultury pogranicza. Rzążewski opublikował również artykuł (określany jako nekrolog) Roman Zmorski. Kilka słów poświęconych pamięci zmarłego w dniu 18 lutego 1867 r. poety („Biblioteka Warszawska” 1868, t. 1 i odb.). Krytyk kreśli tu całościową sylwetkę poety „drugiej fali” romantyzmu. Omawia szczegółowo dwa najważniejsze utwory Zmorskiego, poematy Lesław oraz Wieża siedmiu wodzów. W Lesławie analizuje siłę uczucia, osadzając poemat w tradycji romantycznej (J.W. Goethe, G.G. Byron, A. Mickiewicz). W Wieży siedmiu wodzów nawiązuje do motywów ludowych (śpiewy obrzędowe, śpiewy wieśniaków, obrazy prac codziennych), a także do działań tajemnych, czarodziejskich, podkreślając ich oryginalność, a zarazem autentyzm. Omawia też drobne liryki Zmorskiego, wspominając również o jego zdolnościach improwizatorskich. Podkreśla, że w tłumaczeniach poezji serbskiej Zmorski przekroczył cechującą go inercję, poziom czystych emocji, angażując talent do długotrwałego wysiłku twórczego. Porównując tłumaczenia Zmorskiego i Józefa Bohdana Zaleskiego, wskazuje większą wierność i plastyczność tłumaczeń Zmorskiego. Przy tej okazji Rzążewski odsłania swoją wiedzę o serbskiej poezji i jej poetyce (brak rymów, waga rytmu).

Studium Hieronim Wespazjan Nieczuja z Kochowa Kochowski (1871) o późnobarokowym poecie stanowi pierwszą dojrzałą i całościową pracę historycznoliteracką Rzążewskiego. Szkicuje on biografię poety (życie żołnierza i ziemianina) i omawia szczegółowo jego twórczość. Włącza w analizy wiele ważnych problemów ogólnych, wskazując np. zasadę rządzącą myśleniem i twórczością poety – zespolenie w jedną całość uczuć religijnych i patriotycznych, co wytworzyło obraz Polski jako krainy sakralizowanej i wyjątkowej. Krytyk przedstawia związki takiego myślenia z regresem kultury w Polsce czasów Kochowskiego, wpływ jezuitów na szkolnictwo i forsowany przez nich model życia. Kontynuację tego sposobu myślenia krytyk widzi w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza (zestawia z nimi Psalmodię polską Kochowskiego) i w romantycznym mesjanizmie. Analizując twórczość liryczną poety (Niepróżnujące próżnowanie), zwraca uwagę także na jej cechy poetyckie: plastyczność obrazowania, różnorodność rytmiczną, język (często rubaszny, lecz jędrny), kunszt poetycki (tu dostrzega też potknięcia, brak wykształcenia i systematycznej pracy nad artystyczną stroną twórczości). Centrum pism Kochowskiego utrwalających historię stanowią cztery Klimaktery (one zbudowały jego wysoką pozycję jako historyka); Rzążewski interesująco analizuje w kontekście historii również jego utwory epickie (Kamień świadectwa).

Ściśle krytycznoliteracki charakter ma tekst Józef Korzeniowski. Studium literackie („Biblioteka Warszawska” 1875, t. 1). Rzążewski skupia się na kreacjach bohaterów i relacjach między nimi. Analizuje powieści (Krewni, Wdowiec, Garbaty), a także dramaty Korzeniowskiego (m.in. Piękna kobieta, Karpaccy górale). Nie szczędzi autorowi uwag krytycznych (niekonsekwencje i nieprawdopodobieństwa fabularne i podobne błędy w konstrukcji postaci). Ciekawe wydaje się dostrzeżenie zdolności pisarza do nadawania wartości artystycznej prostym scenom czy przedmiotom.

O Mickiewiczu. Szczególną wagę w historycznoliterackim dorobku Rzążewskiego mają dwa artykuły mickiewiczowskie napisane po przyjeździe do Paryża. Podjął w nich próbę weryfikacji wiedzy o Mickiewiczu i jego twórczości. Mickiewicz w Odessie i twórczość jego z tego czasu („Ateneum” 1884, t. 3–4, wyd. osob. 1898) stanowi cząstkę szerszej encyklopedycznej pracy o Mickiewiczu (napisanej, lecz niewydanej). Krytyk opiera się na wspomnieniach uczestników, listach i dokumentach oraz na utworach poety. Opisuje środowisko Odessy (Polonia odeska i związani z nią rosyjscy notable). Splata opisy osób i analizy utworów Mickiewicza. Z jednej strony wykorzystuje rekonstrukcje spotkań, romansów jako kontekst interpretacyjny utworów poety, z drugiej owe utwory stanowią dla niego istotny materiał służący weryfikacji (dointerpretowaniu) zdarzeń znanych ze wspomnień uczestników. Ciekawie rozważa powiązania romansu w twórczości poetyckiej i realnych fascynacji poety, a także ocenę tychże podwójnych zdarzeń. Szczególnie dokładnie analizuje romans z D.D. i jego echa w utworach, konfrontując je ze wspomnieniami o Maryli i rozważając różne wymiary i formy miłości (realną i poetycką). Przytacza sonety Francesca Petrarki i jego następców, zestawia z nimi Sonety odeskie, unaoczniając bogactwo wyrażonej przez Mickiewicza gamy uczuć i aspektów miłości. Wycieczkę na Krym rekonstruuje szczegółowo jako tło powstałego tam cyklu krymskiego. Dyskutuje z krytyczną oceną sonetu jako formy poezji opisowej, ukazując rolę objętości i formalnego rygoru tej formy poetyckiej dla wyrażenia skondensowanego bogactwa wschodniej natury krymskiego świata.

Drugi z artykułów to próba opisania kształtu poetyckiego Pana Tadeusza („Dziennik Poznański” 1884, nr 120–136). Rzążewski chce wydobyć „myśl przewodnią” utworu, badając jego nowoczesną epopeiczność (polemizuje tu z teorią Iliady jako utworu ludowego). Wskazuje, że wprawdzie rdzeniem eposu jest wojna (tu precyzyjne analizy bitwy w Soplicowie), ale w istocie jest ona tylko tłem, a rzeczywistą treść stanowi życie religijne, społeczne, obyczajowe i domowe. Twierdzi, że Pan Tadeusz jest w tym obrazie bliski Iliadzie. Krytyk analizuje dokładnie kompletność obrazów życia społecznego w Mickiewiczowym poemacie, dostrzegając tylko marginesową obecność niższych klas (lud, mieszczaństwo), ale i piękny wizerunek Jankiela. W centrum eposu znajduje się klasa ziemiańsko-szlachecka, stanowi ona bowiem wówczas główną, aktywną siłę społeczną Rzeczypospolitej. Ciekawe, twórcze i wielowymiarowe wydają się odczytania wizerunków Jacka Soplicy (najszersza amplituda – od zdrady do świętości i ofiary), pełnowymiarowy obraz Gerwazego, Hrabiego (konwencje), Tadeusza (tabula rasa – człowiek w momencie stwarzania siebie), a także Zosi. Krytyk podkreśla, że Mickiewicz, wykorzystując osiągnięcia nowożytnej tradycji literackiej i nowe techniki poezji, przewyższa czasem w swym eposie Homera.

Próba syntezy. W całościowym oglądzie twórczości naukowej i literackiej Rzążewskiego dostrzega się jej bogactwo i różnorodność, zadziwiającą w konfrontacji z jego przedwczesną śmiercią. Oto podstawowe rysy jego prac krytycznych: ujmuje on analizowaną literaturę na szerszym tle historycznoliterackim, kulturowym czy historycznym; próbuje jednocześnie analizować, opisywać konkretne aspekty poetyckie utworów na różnych poziomach literackości; wyodrębnia obrazy poetyckie, rysy bohatera, opisuje fabułę, omawia rytm, strofikę, warstwę brzmieniową i szerzej – język poetycki. Formy genologiczne (sonet, gawęda, fraszka, poemat opisowy, epos, satyra) rozpatrywane są precyzyjnie, lecz w sposób otwarty, twórczy. Krytyk stosuje charakterystyczne dla literaturoznawstwa 2. poł. XIX i początków XX w. wiązanie w analizach problemów literatury i życia (najwyrazistsze może w Mickiewiczu w Odessie, lecz także w studiach o Zmorskim czy Kochowskim); opisując te skomplikowane sploty, nie miesza odmiennych sfer i nie odczytuje literatury naiwnie. Czuje, wie, na czym polega rzeczywisty autentyzm twórczości ludowej, jej kształt poetycki i duch. Nieobca jest mu postawa krytyczna (odczytania utworów Korzeniowskiego). Pisze językiem plastycznym, konkretnym (co szczególnie wyraziste w wypowiedziach zbeletryzowanych). Szeroki zakres twórczości krytycznej, dociekliwość, próby opisania zjawisk dotąd niezbadanych, a także walory językowe pozwalają wysoko ocenić jego wkład w literaturoznawstwo 2. poł. XIX w.