Sękowski Józef Julian (Sienkowskij Osip Julijan)

Joanna Dziedzic

Orientalista, pisarz, publicysta, podróżnik. Pseudonimy: *** z Konstantynopola; B.B.; Baron Brambeus; Biełkin A.; Bitterwaser; Brambeus; Brambeus-Redivivus; Breszko-Breszkowski Joasaf; Buki-Buki; Chłopotunow – Pustiakowski; D.; Delubardar; doktor Karl von Bitterwasser; Iwan Iwanow, syn Chochotienko-Chłopotunow-Pustiakowski, emerytowany podporucznik, ziemianin różnych guberni i kawaler niewinności; Iwan Iwanow; Iwan Pustiakowski, emerytowany podporucznik, ziemianin różnych guberni i kawaler niewinności; Koutlong-Foulandi; Mustafa-Aga; Nikołaj Zakusajew; O.I.S.; O.O.O..!; Osip Morozow; P. Sniegin; P.I. Sniegin; Pewien człowiek; Piotr Muchołowkin; Piotr Sniegin; Pograniczny tłumacz Razumnik Artamonow, syn Bajbaka; S.***; S.; S.S.S.; S-skij I.; S-skij O.; S-skij; T. – O.; Tjutjundżu-ogłu Mustafa-aga; Tjutjundżu-ogłu; Zajezżajew.

Informacje biograficzne. Urodził się 31 III 1800 w majątku rodowym Antogołony k. Wilna jako syn Jana Sękowskiego h. Prawdzic. Matka (nieznana z imienia) pochodziła z białoruskiej szlachty noszącej nazwisko Bujkow. Niezwykle uzdolniony lingwistycznie, już w dzieciństwie uznawany przez najbliższych za genialnego, Sękowski otrzymał staranne domowe wykształcenie oraz wcześnie rozpoczął naukę języka greckiego i łacińskiego pod okiem wuja, Gotfryda Ernesta Groddecka – profesora literatury klasycznej. Początkowo kształcił się w kolegium pijarów w Mińsku. W l. 1817–1819 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Wileńskiego. Wtedy to poznał takie osobowości polskiego życia kulturalnego, jak Joachim Lelewel, Jędrzej Śniadecki i Adam Mickiewicz. Ściśle współpracował z Towarzystwem Szubrawców, redagując teksty i publikując w ich satyrycznym piśmie „Wiadomości Brukowe” (1818–1819). Początek studiów zbiegł się z jego debiutem literackim – publikacją w 1817 r. przekładu fragmentu Boskiej komedii Dantego w „Dzienniku Wileńskim”. W tym czasie zrodziło się w nim też upodobanie do kultury Orientu i języków wschodnich. Wtedy to Sękowski przetłumaczył z języka arabskiego na polski baśnie Amtsala Lokmana El-Hakima oraz dokonał przeglądu perskiej poezji lirycznej autorstwa Hafeza. Już na początku działalności naukowej i literackiej dał się poznać jako postać o narcystycznej osobowości, łącząca pierwiastek naukowego geniuszu z manią wyższości, co przyczyniło się do kontrowersyjnych opinii o nim w środowisku wileńskim. W Wilnie, w lutym 1817 r., Sękowski ożenił się z Marią Rodziewiczówną. Małżeństwo, o którym pojawiają się niejasne wzmianki biografów, okazało się niezbyt szczęśliwe i zakończyło się w 1828 r. rozwodem. Oficjalną przyczyną była niepłodność Marii, jednak historycy wspominali o niewierności żony. Być może nieszczęśliwy koniec miłości pisarza był jednym z czynników jego apostazji narodowej ok. 1832/1833 r. – awersji do Polaków i Polek. We wrześniu 1819 r. autor Nieznajomej dzięki funduszom zebranym przez wilnian i przy wsparciu Kazimierza Kontryma wyruszył na Wschód. Celem tej naukowej wyprawy było doskonalenie znajomości języków wschodnich (głównie arabskiego i tureckiego) oraz zebranie materiałów z zakresu historii stosunków polsko-tureckich. W trakcie trwającej blisko dwa lata podróży (powrócił do Wilna w październiku 1821 r.) odwiedził m.in. Turcję, Syrię, Egipt, Liban i Etiopię. Poza nauką języków zajmował się zbieraniem zabytków rękopiśmiennych (jeden z nich przekazał bibliotece UJ, Księga zmarłych, tzw. Papirus Sękowskiego) oraz pracą nad arabskim słownikiem dialektologicznym we współpracy ze szwedzkim uczonym Jakubem Berggrenem. Relację z przebiegu ekspedycji zawarł w pracy Podróż w Nubii i wyższej Etiopii (1821), której fragmenty ogłosił tuż po powrocie w 1822 r. w „Pamiętniku Warszawskim”. Relacje z podróży wydawał w kilku językach: polskim, rosyjskim, francuskim, planował też przekłady na inne języki. Po powrocie do kraju Sękowski zrezygnował z oferowanego mu na Uniwersytecie Wileńskim stanowiska profesora. Zapewne przyczyniła się do tego jego świetna znajomość języka arabskiego i tureckiego, zdobyta w trakcie studiów i podróży wiedza na temat życia codziennego, kultury, polityki narodów Bliskiego Wschodu, które przyciągnęły uwagę przedstawicieli rosyjskiej dyplomacji w Konstantynopolu. Na polecenie ministra spraw zagranicznych Nikołaja Rumiancewa zaproponowano mu najpierw posadę tłumacza przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Petersburgu, a wkrótce potem stanowisko profesora zwyczajnego w katedrze orientalistyki na Uniwersytecie Petersburskim. Wkrótce po przyjeździe do stolicy, 29 VII 1822, Sękowski objął stanowisko profesora i funkcję tę piastował do 1847 r. Szybko zasłynął jako autorytet w swojej dziedzinie, poświęcając się aktywnej pracy naukowej i dydaktycznej. Lata 20. XIX w. to również czas stosunkowo bliskich kontaktów z polskim środowiskiem w Petersburgu (m.in. filomatami, I. Daniłowiczem, J. Jeżowskim i F. Malewskim), a także współpracy z takimi ośrodkami naukowymi, jak Uniwersytet Jagielloński (który w 1826 r. nadał mu tytuł doktora honoris causa), Krakowskie Towarzystwo Naukowe czy Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie. Opublikowane przez Sękowskiego Collectanea z dziejopisów tureckich: rzeczy do historii polskiej służących (1824–1825) wywołały wiele negatywnych opinii, m.in. Joachima Lelewela, Walentego Chłędowskiego, Adama Mickiewicza, który (jak się okazało, słusznie) zarzucał orientaliście wprowadzenie do tekstu własnych, zawierających fałszywe informacje wstawek. Napięcie między Sękowskim a środowiskiem polskim nasiliło się, gdy jako cenzor wizytował szkoły polskie na Białorusi (wchodził w skład Głównego Komitetu Cenzury w l. 1828–1833). Postulował wykreślenie historii Polski z listy nauczanych przedmiotów, a także tropił wolnościową działalność uczniów. Sprawiło to, że Sękowskiego określano mianem renegata i sprzedawczyka. Krytyka spotykała go również ze strony pisarzy rosyjskich, m.in. Władimira Odojewskiego, którzy zarzucali polskim wydawcom, czyli Tadeuszowi Bułharynowi i Sękowskiemu, „oczernianie wszystkiego, co rosyjskie”.

W 1829 r. Sękowski zawarł drugie małżeństwo z baronówną Adelajdą von Rall (1806–1859), córką zruszczonego niemieckiego bankiera, dzięki której skoligacił się z bogatą kosmopolityczną sferą Petersburga. Świetnie wykształcona, obdarzona talentem muzycznym i pisarskim, a przy tym zakochana w mężu Adelajda okazała się znakomitą gospodynią muzyczno-literackiego salonu, jaki prowadzili Sękowscy. Po śmierci męża zadbała o jego spuściznę literacką, wydając w 1859 r. jego dzieła zebrane.

Okres 1832–1833 stanowi ważną cezurę w życiu osobistym i społecznym orientalisty – zerwał z polskością i stał się nadgorliwym „Rosjaninem z wyboru”. W opowiadaniu Wielkie posłuchanie u Lucypera („Bałamut Petersburski” 1832, nr 23–26) ironicznie, złośliwie wypowiedział się na temat powstania listopadowego, przedstawiając wolnościowy zryw Polaków jako bezmyślne działanie naiwnego, „szczęśliwie żyjącego” narodu, który podążył ku swej zagładzie za podszeptem czarta. Został wtedy uznany przez rodaków za zdrajcę. Także w środowisku rosyjskim Sękowski budził lęk jako konfident Oddziału III carskiej policji, dla którego pisywał raporty i analizy. Od poł. lat 30. zainteresowanie orientalisty pracą naukową stopniowo słabło. W 1833 r. zostały opublikowane w języku rosyjskim Fantastyczne podróże barona Brambeusa, które odniosły spektakularny sukces (polski przekład W. Olechowskiego ukazał się w Warszawie w 1840 r.). Sękowski coraz aktywniej działał na niwie publicystyki i pracy redaktorskiej. Do 1847 r. prowadził wykłady na uniwersytecie, choć, jak przyznawał, robił to głównie dla pensji. Z biegiem lat jego popularność oraz mroczna sława zjadliwego krytyka i prześmiewcy gasła. Jego utwory były poddawane, mimo wiernopoddańczej postawy, ostrej cenzurze. Wytężona praca podkopała zdrowie Sękowskiego i w 1848 r. pisarz zapadł na cholerę. Po ciężkiej chorobie wycofywał się stopniowo z działalności literackiej, publikując jedynie co jakiś czas artykuły w „Synu Otieczestwa”. Zmarł bezpotomnie 16 III 1858 w Petersburgu.

Redaktor rosyjskich czasopism. W 1834 r. na prośbę Aleksandra Smirdina Sękowski objął stanowisko redaktora naczelnego czasopisma „Bibliotieka dla Cztienija” i pełnił tę funkcję do 1856 r. Lata 30. XIX w. były w Rosji czasem intensywnego rozwoju komercyjnej prasy, która ukazywała obraz życia współczesnego społeczeństwa. Periodyk Smirdina miał być czasopismem nowego typu – o charakterze encyklopedycznym, zawierającym teksty z zakresu nauki, sztuki, literatury i życia społecznego. Sękowski świetnie odnalazł się w nowej roli i w prawach rynku nastawionego na zysk. Pod jego kierownictwem czasopismo stało się jednym z najpoczytniejszych w państwie rosyjskim i zaczęło konkurować m.in. z puszkinowskich „Sowriemiennikiem”. W celu przyciągnięcia czytelników Sękowski drukował utwory zarówno wybitnych pisarzy rosyjskich i zagranicznych (m.in. A. Puszkina, M. Lermontowa, H. de Balzaca, G. Sand, W. Thackeraya, A. Dumasa), jak i dzieła pisarzy drugorzędnych, bardziej trafiających w gusta masowego czytelnika. Mimo że już od początków działalności czasopisma Sękowski zakładał, że nie będzie ono prowadzić polemiki z krytycznymi wobec niego opiniami, publikowane tu artykuły krytycznoliterackie zawierały negatywne sądy o nowych tendencjach rozwojowych literatury rosyjskiej. Na łamach czasopisma ujemnie oceniano pisarstwo Nikołaja Gogola, a także twórców „naturalnej szkoły” zgrupowanych wokół Wissariona Bielińskiego. Taka postawa wzbudziła ostrą reakcję ze strony postępowych publicystów, którzy obwiniali dziennikarzy „Bibliotieki dla Cztienija”, a przede wszystkim Sękowskiego jako redaktora naczelnego, o propagowanie ultrareakcyjnych idei oraz powierzchowność krytyki literackiej. Z uwagi na to, że podobne konserwatywne stanowisko reprezentowały redagowane przez Tadeusza Bułharyna i Nikołaja Griecza czasopisma „Siewiernaja Pczeła” i „Syn Otieczestwa”, zaczęto mówić o dziennikarskim „triumwiracie” owych publicystów, którym zarzucano głoszenie wiernopoddańczych haseł „oficjalnej ludowości” i zwalczanie nowych twórców. Sękowski zajmował się też redagowaniem periodyków „Wojennaja Bibliotieka” (1838–1840), „Syn Otieczestwa” (1841–1858) i czasopisma humorystycznego „Wiesielczak” (1858). Na łamach redagowanych czasopism Sękowski publikował (najczęściej pod pseudonimem Baron Brambeus) swoje nowele, artykuły krytycznoliterackie i publicystyczne oraz felietony satyryczne, w których łączył analityczne naukowe podejście uczonego-erudyty z talentem satyrycznym. Wieniamin Kawierin wymienia liczne zasługi Sękowskiego dla rozwoju rosyjskiej publicystyki, m.in. to, że autor Nieznajomej wprowadził nowy model dziennikarstwa i stworzył nowatorski typ czasopisma o charakterze encyklopedycznym, pierwszy w Rosji periodyk ukierunkowany na masowego odbiorcę.

Dyskurs krytycznoliteracki. Na specyfikę krytyki literackiej Sękowskiego wpłynęło kilka czynników: przypadająca na lata 20. i 30. XIX w. przemiana kulturowa oraz związane z nią zderzenie odmiennych pozycji estetycznych romantyzmu i realizmu, pierwsze doświadczenia dziennikarskie orientalisty w satyrycznych „Wiadomościach Brukowych” oraz jego osobiste doświadczenia naukowca i podróżnika. W krytyce literackiej łączył ze sobą metody analizy zjawisk naukowych, estetycznych i społecznych. Prowadziło to do poszerzenia ram i wzbogacenia krytyki literackiej o nowatorskie na owe czasy ujęcie interdyscyplinarne. W wypowiedziach krytycznoliterackich sięgał po formę swobodnej rozmowy z czytelnikiem, w której łączył ze sobą sprawy błahe i istotne, farsę i tragedię. Odrzucał tradycyjną krytykę literacką, zarzucając jej dogmatyzm i jednostronność w interpretowaniu literatury. Wykorzystując ironię i paradoks, ukazywał wieloznaczność opisywanych zjawisk, prezentował nowe i nieoczekiwane punkty widzenia. Romantyczna ironia stała się podstawą jego postrzegania życia jako całości (w tym literatury, społeczeństwa, nauki). Gra literacka i celowa prowokacja były integralnymi cechami krytyki literackiej Sękowskiego. Tradycyjnej krytyce publicysta przeciwstawiał konsekwentny i programowy subiektywizm podejścia krytycznego. Kierował się estetyczną zasadą negacji oraz romantycznego dążenia do wyzwolenia jednostki. Arbitralność autora postrzegał jako formę uwolnienia od tradycji i autorytetów, przeszłości i teraźniejszości. To sprawiało, że jego wypowiedzi krytycznoliterackie miały eseistyczny charakter. Przy tym sądy estetyczne Sękowskiego o utworach często pojawiały się nie wprost, ale w uwagach, w podtekście. Tematyka jego krytycznoliterackich wypowiedzi była bardzo różnorodna i dotyczyła m.in. problemu języka literatury i społeczeństwa, potrzeby intelektualizacji życia społecznego i literackiego, kwestii psychologizmu i typizacji obrazu literackiego, relacji między literaturą a historią, zagadnień przekładu literackiego, związków poezji i muzyki, zjawisk literatury orientalnej (głównie arabskiej i perskiej). Sękowski jako jeden z pierwszych w piśmiennictwie rosyjskim wprowadził nowy typ krytyki literackiej, występując przeciwko funkcjonującym podówczas poglądom na literaturę i jej zadania, co wywołało wieloletnią polemikę wśród pisarzy i publicystów. W swoich artykułach krytycznoliterackich wskazywał potrzebę rozwoju w literaturze rosyjskiej gatunków prozatorskich, które, tak jak angielskie powieści (głównie Ch. Dickensa), ukazywałyby szeroką panoramę życia społeczeństwa. Wyznacznikami dobrej prozy miały być także czystość i elegancja języka. Z tego względu wysoko cenił twórczość Aleksandra Puszkina, określając jego styl jako wzorcowy. Negatywnie z kolei wypowiadał się o pisarstwie Gogola, krytykując warstwę językową jego dzieł i ukazywanie typów literackich, które nie miały odzwierciedlenia w rzeczywistości. Podkreślał również potrzebę rozwoju w Rosji dramatu, który jako najbardziej ekspresyjna forma wyrazu mógłby ukształtować nowe oświecone społeczeństwo.

Maski. Specyfikę krytyki literackiej, jak i w ogóle pisarstwa autora Beduina determinowała szeroko rozumiana pograniczność. Funkcjonował on na styku kultury polskiej i rosyjskiej, cywilizacji europejskiej i orientalnej. Na polu zawodowym działał na pograniczu nauki, literatury i dziennikarstwa, łącząc naukowy empiryzm z artyzmem literackim. Ten kompleks różnorodnych wpływów spowodował, że już w pierwszym, trwającym do 1833 r. polskim etapie jego twórczości uwidoczniły się cechy charakterystyczne dla jego maniery pisarskiej. Interesujący (i zupełnie odmienny od stosowanego) program literacki Sękowski kreśli w Wielkim posłuchaniu u Lucypera. Lucyper odrzuca w nim założenia estetyczne klasycyzmu i romantyzmu, nakazując swoim poddanym: „[…] macie na przyszłość mówić i pisać nie klasycznie, nie romantycznie, lecz szarbalaambaraburycznie. – Szarbalaambaraburycznie?… – rzekł czart. – Tak, szarbalaambaraburycznie – odrzekł Szatan. – To jest pisać dorzecznie* […]. Dorzecznie to jest rozumnie, prosto, naturalnie, wzniośle bez naciągania, nade wszystko bez trupów, katów i szarlatanerii, przyjemnie, bez ufryzowanych à la Titus okresów i ubranych w perukę retoryczną zwrotów; rozmaicie, bez mitologii greckiej i bez czarnoksięstwa Szekspirowego, dowcipnie, bez starych antytez i bez tegoczesnego szalbierstwa i w słowach, i myślach. Rozumiesz? […] – Odmieniam – mówił dalej Lucyper – kasuję całkowicie i na zawsze w państwach moich cały romantyzm i cały klasycyzm, gdyż tak ten, jako i tamten, istne bałamuctwo”. Kwestia języka literackiego i artystycznej formy wyrazu, która najlepiej oddałaby wymiar znaczeniowy tekstu, była dla Sękowskiego niezwykle ważna. Pisarz wypracował własny oryginalny i nowatorski styl prozy. Przede wszystkim wprowadzał do swoich utworów karnawalizację, budując prześmiewczy, ale także budzący grozę diaboliczny „świat na opak”. W tym celu posługiwał się też intertekstualną grą z czytelnikiem, budując spiętrzoną konstrukcję nawiązań literackich. Ową swoistą komedię dell’arte pisarz kontynuował, wykorzystując figurę autorskiej maski i sobowtóra, wprowadzając fikcyjnego autora-narratora. Jego liczne pseudonimy literackie (a miał ich blisko 33) były wyrazem jego samoświadomości jako naukowca i twórcy. Pod pseudonimami Baron Brambeus i A. Biełkin skrywała się postać Sękowskiego-pisarza. Osip Morozow był jedyną nie komediową, a realną twarzą Sękowskiego-naukowca. Pod maską Tjutjundżu-ogłu Mustafa-agi skrywał się krytyk literacki. Interesująca jest również pojawiająca się w wielu tekstach orientalisty maska tłumacza. W epoce tworzenia się literatur narodowych, kiedy to przekłady funkcjonowały jako samodzielne utwory na równi z oryginałami, stosunek Sękowskiego w tej kwestii był niezwykły i zapowiadał ukształtowaną w XX w. koncepcję „nieprzekładalności” dzieła literackiego. Dosłowne tłumaczenie literackie było zdaniem orientalisty niemożliwe i pozbawione znaczenia artystycznego. Charakterystyczną dla niego formą był przekład wolny, swoista wariacja (lub wariacje, co widać na przykładzie Wielkiego posłuchania u Lucypera), parafraza oryginału, w której osobowość tłumacza wyraźnie zaznaczała swoją obecność. Chwyt mistyfikacji stał się indywidualną cechą maniery Sękowskiego przejawiającą się w jego felietonach i utworach beletrystycznych.