Sobolewski Paweł

Ewa Modzelewska-Opara

Poeta, tłumacz, dziennikarz, działacz polonijny.

Informacje biograficzne. Urodził się 16 VI 1816 w pow. hajsyńskim na Podolu jako syn Marcina i Balbiny. Uczył się w prowadzonej przez bazylianów szkole w Humaniu. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego wstąpił do oddziału gen. Benedykta Kołyszki. Po porażce pod Majdanem udał się do Galicji, gdzie schwytano go i osadzono w więzieniu w Brnie, a potem w Trieście, skąd został internowany w 1833/1834 r. w pierwszym polskim masowym transporcie do USA m.in. z Augustem Antonim Jakubowskim i Marcinem Rosienkiewiczem. Po przybyciu do Nowego Świata Sobolewski miał być reprezentantem polskich wychodźców w Waszyngtonie. Przez pięć lat pracował w biurze Jamesa Bartona Longacre’a, wydawcy prestiżowego National Portrait Gallery of Distinguished Americans. Filadelfia stała się w l. 1834– –1840 miejscem aktywnej działalności pisarskiej Sobolewskiego. Jego przekłady Warszawianki i Jeszcze Polska nie umarła są uznawane za pierwsze tłumaczenia tych utworów ogłoszone w Stanach Zjednoczonych. Równolegle opracowywał także słownik angielsko-polski, kontaktując się w tej sprawie z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim, jednak przedsięwzięcie nie zostało ukończone. Przyczynił się do powstania teatru polskiego w Chicago oraz Polish Slavonian Literary Association w Nowym Jorku. Publikował w amerykańskich czasopismach wiersze i utwory prozatorskie, głównie o tematyce miłosnej i patriotycznej, stanowiące w dużej mierze kontynuacje nurtu puławskiego.

W 1842 r. rozpoczął wydawanie pierwszego w Stanach Zjednoczonych polskiego i slawistycznego czasopisma „Poland – Historical, Literary, Monumental and Picturesque” (ukazały się cztery numery). Według córki poety Ady Shane w tym czasie Sobolewski trudnił się nauczaniem języków. Kilkakrotnie żonaty, doczekał się czwórki dzieci ze swoją ostatnią małżonką Julią Beckwith. Ze względów finansowych ok. 1850 r. rozpoczął gospodarowanie na roli w Belividere (Illinois), równolegle pełniąc funkcję sędziego pokoju. W 1864 r. został delegatem Partii Republikańskiej na konwencję powiatową. Przez wiele lat współpracował z gazetą „Belvidere Standard”, wygłaszał również cieszące się popularnością odczyty dotyczące głównie frenologii i fizjologii. W 1867 r. przeprowadził się do Chicago, poświęcając pracy literackiej. Sześć lat później został notariuszem publicznym. W 1869 r. wydał pracę Napoleon and his Marshals, gdzie opracował 38 życiorysów dowódców napoleońskich. W 1871 r. w wielkim pożarze miasta utracił swoją bibliotekę, a także utwory i tłumaczenia, które mozolnie rekonstruował na potrzeby antologii Poets and Poetry of Poland (1881). Zmarł 30 V 1884 w Chicago, gdzie został pochowany na cmentarzu Graceland.

O literaturze polskiej. Najważniejsze dzieło Sobolewskiego, czyli antologię Poets and Poetry of Poland (1881) zawierającą wstęp oraz 60 biogramów, można uznać za rodzaj wypowiedzi krytycznoliterackiej. Podobny charakter mają również komentarze dotyczące literatury polskiej zawarte w redagowanym przez niego czasopiśmie „Poland” oraz wzmianki w korespondencji prywatnej. Sobolewskiego interesują rola i znaczenie literatury w życiu społeczeństwa, jej periodyzacja, a także najdawniejsze zabytki języka polskiego oraz życie i twórczość najwybitniejszych jej przedstawicieli. We wstępie do antologii najwięcej uwagi poświęcono życiu literackiemu w czasach współczesnych autorowi, czasopismo „Poland” skupiało się natomiast głównie na okresach wcześniejszych, dążąc do ukazania w zarysie wielowiekowej, rodzimej tradycji (wzorem była praca L. Chodźki La Pologne historique, littéraire, monumentale et pittoresque, 1839–1842).

Czasopismo wpisywało się w nurt przeciwdziałania ówczesnym antypolskim wystąpieniom w USA oraz przeinaczaniu i cenzurowaniu historii Polski, przykładowo ukazując dokonania literackie głównie z czasów oświecenia. Najwięcej miejsca poświęcono spuściźnie literackiej Juliana Ursyna Niemcewicza. Oddzielny artykuł dotyczył Puław nazwanych „polskim Westminsterem” i ukazywał je jako miejsce kultu i upamiętniania dawnej świetności Polski.

Ważnym źródłem inspiracji Sobolewskiego w jego antologii była Literatura polska w historyczno-krytycznym zarysie (t. 1–2, 1867–1868) Lucjana Tomasza Rycharskiego. W jego poglądach na rolę literatury można też odnaleźć echo pism Kazimierza Brodzińskiego i Michała Wiszniewskiego. Pisarz w zbliżony sposób widział w literaturze wyraz duchowej egzystencji narodu, najtrwalszy pomnik przeszłości. Wskazywał jednoczącą siłę cech narodowości w ludzkich zbiorowościach. Przyjmował, że literatura każdego narodu jest częścią ogólnego oświecenia, a swoją siłą i duchem przyczynia się do uczynienia całej ludzkości „bardziej oświeconą i szczęśliwszą” (Poets and Poetry). Stąd płynęło przekonanie, że propagowanie literatury w skali globalnej, jak i lokalnej jest obowiązkiem wobec kraju swojego urodzenia. Sobolewski był tu kontynuatorem misji swego poprzednika, Rosienkiewicza. Literatura polska została ukazana przez Sobolewskiego jako kopalnia poetyckich skarbów czekających na odkrycie nie tylko przez Amerykanów, ale również międzynarodową publiczność.

Rozważania teoretyczne zawarte we wstępie do Poets and Poetry zdradzają inspirację pismami Johanna Gottfrieda Herdera, według którego język i kultura najpełniej wyrażają ducha narodu, istotne jest też oświeceniowe przekonanie o roli edukacji i wychowania prowadzących do organizacji życia społecznego w racjonalny sposób. Z perspektywy heglizmu Sobolewski oceniał Wacława Stefana Garczyńskiego. Punktem odniesienia dla komentowanych przez niego utworów polskich była twórczość m.in. George’a Gordona Byrona, Friedricha Schillera, Lodovica Ariosta i Williama Shakespeare’a. Wstęp do antologii świadczy o dobrym rozeznaniu autora w aktualnych publikacjach i wypowiedziach krytycznych. W Poets and Poetry widać wpływy Listów spod Lwowa (1860) Kornela Ujejskiego, Pamiętnika do literatury polskiej XIX wieku (1866) Wincentego Pola, Historii, literatury i krytyki (1847) Jana Majorkiewicza, Portretów literackich (1865) Lucjana Siemieńskiego, pobrzmiewają w niej też echa lektury Prelekcji paryskich Adama Mickiewicza i pism Maurycego Mochnackiego. Szkic o Narcyzie Żmichowskiej nosi ślady inspiracji anonimowym artykułem wspomnieniowym poświęconym pisarce („Kurier Warszawski” 1876, nr 288). Sobolewski odwoływał się także do pism Antoniego Małeckiego. Znał również dzieła Johna Bowringa i Thomasa Dunn Englisha oraz ich przekłady polskiej literatury, które wykorzystał w swojej pracy.

Panorama literatury polskiej dla amerykańskiego czytelnika. Sobolewski wyodrębnił w literaturze polskiej pięć epok: piastowsko-jagiellońską (1000–1500), króla Zygmunta (1500–1620), jezuicką (1620–1750), klasyczną (1750–1822) oraz romantyczną (od wystąpienia A. Mickiewicza do czasów teraźniejszych). Bogatą reprezentację znalazła w antologii szkoła ukraińska (bliska redaktorowi ze względu na jego miejsce urodzenia) oraz szkoła litewska. We wstępie do antologii zwracał uwagę na istnienie różnych „plejad” poetyckich jaśniejących na tym samym narodowym niebie, ukazywał znaczącą rolę powstania listopadowego, które spowodowało literacki zwrot moralny i patriotyczny. Wskazywał m.in. nurt poezji sybirskiej reprezentowany przez Karola Balińskiego, a także literaturę kaukaską na czele z Gustawem Zielińskim oraz nurt poezji religijnej, zaliczając do niego Psalmy przyszłości Zygmunta Krasińskiego oraz Skargi Jeremiego Kornela Ujejskiego.

We wstępie pojawiają się wzmianki o osobistych lekturach, świadectwach recepcji danych utworów i wydarzeniach z życia autora. Na dobór utworów w antologii wpłynęły jego własne doświadczenia: los wygnańca (m.in. motto antologii zaczerpnięte z pism J.U. Niemcewicza; Piosenka wygnańca R. Berwińskiego; Na tym twardym szczudle moim, Pomoc dajcie mi rodacy W. Syrokomli; Modlitwa wiosenna K. Balińskiego; Westchnienie z oddali R. Zmorskiego), walka zbrojna w obronie ojczyzny prowadzona przez ludzi pióra.

W antologii znaleźli się też autorzy, których Sobolewski znał osobiście (A.A. Jakubowski) oraz korespondencyjnie. Do tej ostatniej grupy należał Józef Ignacy Kraszewski, którego życiorys stanowi świadectwo kultu, jakim otaczano pisarza, również w Stanach Zjednoczonych, będącego dla ówczesnej Polonii autorytetem narodowym, gigantem literatury na arenie międzynarodowej. Zamieszczone w antologii noty biograficzne ukazują wieloaspektowość działalności literackiej i publicznej przedstawianych autorów. Miarą doskonałości dzieł było porównywanie ich z utworami pisarzy starożytnych, a także m.in. Williama Shakespeare’a, Johanna Wolfganga Goethego, George Sand.

Mimo że Adam Mickiewicz został przedstawiony jako jeden z największych naszych poetów, to twórczość autora Irydiona w ujęciu Sobolewskiego staje się zenitem poezji polskiej, wielkość Zygmunta Krasińskiego podlega nawet sakralizacji. Nazwany jest najbardziej natchnionym poetą-prorokiem, a zarazem poetą uniwersalnym i jednym z największych filozofów moralności w XIX w. Jednocześnie Sobolewski twierdził, że żaden z polskich poetów nie miał takiej siły wyobraźni jak Juliusz Słowacki.