Spasowicz Włodzimierz

Magdalena Dąbrowska 

Krytyk literacki, historyk literatury, prawnik, działacz społeczny. Pseudonimy: Cyriak Daniłowicz; K. Daniłow; Kirjak Daniłow; Kirsza Daniłow; Quidam.

Informacje biograficzne. Urodził się 16 I 1829 w Rzeczycy nad Dnieprem (gub. mińska) jako syn lekarza Daniela Spasowicza (1797–1882) i Teofili Kreutz h. Kreutzen (1802–1881). Był wyznania prawosławnego. W 1845 r. ukończył gimnazjum w Mińsku, w tymże roku wyjechał do Petersburga, gdzie podjął studia na wydziale prawnym Uniwersytetu Petersburskiego, które ukończył w 1849 r. Edukację gimnazjalną i uniwersytecką opisał w przedmowie do drugiego wydania Dziejów literatury polskiej (1885), podkreślając, że uczył się w gimnazjum „po rusku”, ale otrzymał polskie wychowanie, a na studiach w Petersburgu zapoznał się z literaturą polskiego romantyzmu, w tym z prelekcjami paryskimi Adama Mickiewicza i twórczością Zygmunta Krasińskiego. We wspomnieniach o prawniku Konstantinie Kawielinie zaznaczał, że chociaż mieszkał w „ruskim mieście” i kształcił się „w ruskim uniwersytecie”, był wraz z innymi Polakami „niby murem odgrodzony od […] kolegów Rosjan” (Konstantin Kawielin. Moje o nim wspomnienie, w: Pisma, t. 7). Pod wpływem wyznań Spasowicza Janina Kulczycka-Saloni wycofała swoją tezę o jego „dwunarodowości”. Marian Zdziechowski nazwał go „prawosławnym, czystej krwi Białorusinem, z wychowania zaś, przekonania i uczucia Polakiem, ale zżytym z kulturą i życiem duchowym rosyjskim”. W l. 1857–1861 wykładał w Katedrze Prawa Karnego Uniwersytetu Petersburskiego. Posadę tę otrzymał jako protegowany Kawielina. W 1862 r. opracował podręcznik prawa karnego, uznany przez komisję powołaną przez cara za „odznaczający się szkodliwym nastawieniem”. Pozbawiony możliwości pracy w instytucjach podległych Ministerstwu Oświecenia, zajął się działalnością adwokacką. W l. 1873–1877, 1883–1885 i 1886–1889 przewodniczył Petersburskiej Radzie Adwokackiej, która z okazji jego jubileuszu działalności prawniczej w 1891 r. zamówiła portret u wybitnego malarza Ilji Riepina. W Braciach Karamazow (1879–1880) Fiodora Dostojewskiego stał się pierwowzorem postaci „króla adwokatów” Fietiukowicza, a w powieści Franciszka Rawity-Gawrońskiego Z domu niewoli (1898) – Lisiczkina. Mowy obrończe Spasowicza doczekały się publikacji w XIX i XX w. Był obrońcą w procesach politycznych, w tym w 1871 r. w głośnej „sprawie nieczajewowców”, która posłużyła za kanwę powieści Dostojewskiego Biesy (1872). Z praktyki adwokackiej zrezygnował w 1892 r. z powodów zdrowotnych. W czasie pobytu w Petersburgu wyjeżdżał m.in. do Paryża i Warszawy. Przez wiele lat zajmował się działalnością dobroczynną. Nie założył rodziny. W 1872 r. nabył majątek Lemieszówka na Podolu (pow. winnicki). W 1902 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie zmarł 26 X 1906. Został pochowany w Lemieszówce. Część majątku zapisał Akademii Umiejętności w Krakowie. Jego spuścizną opiekowała się siostra Alicja Hasfortowa.

Czasopisma. Język prac. Spasowicz współpracował z gazetą „Słowo” wydawaną przez Józafata Ohryzkę w 1859 r. w Petersburgu pomyślaną jako forum polsko-rosyjskiego zbliżenia kulturalnego oraz z warszawskim „Ateneum” z l. 1876–1901. Wspólnie z Erazmem Piltzem założył w Petersburgu tygodnik społeczno-polityczny „Kraj” (1882–1909), pierwsze wydawnictwo periodyczne w języku polskim publikowane w Petersburgu od czasów „Słowa” mające sprzyjać budowaniu porozumienia polsko-rosyjskiego. W wydawnictwach periodycznych ogłaszał zarówno prace z zakresu prawa (np. Nasze dzisiejsze sądy szlacheckie polubowne, „Ateneum” 1877, t. 1), jak i artykuły o literaturze polskiej oraz obcej. Współpracował z rosyjskimi periodykami („Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti”, „Wiestnik Jewropy”). Niektóre artykuły na temat literatury polskiej i rosyjskiej publikował w niewielkim odstępie czasowym w wydawnictwach (periodycznych lub książkowych) polskich i rosyjskich. W pracy W obronie własnej. Odpowiedź panu Szymonowi Askenazemu („Życie i Sztuka”, dod. „Kraju” 1903, nr 9–14) pisał, że przekład swoich artykułów na język rosyjski powierzał innym osobom, tłumaczenia z rosyjskiego na polski sporządzał na ogół „osobiście, niekiedy ze zmianami redakcyjnymi”. Był autorem dwujęzycznym.

Zainteresowania i poglądy literackie. W pracy W obronie własnej Spasowicz wspominał, że praktyka adwokacka nie pozwalała mu na rozwijanie zainteresowań literackich i że zmianę tego stanu rzeczy zawdzięczał Adolfowi Pawińskiemu, który go „wciągnął do polskiego czasopiśmiennictwa” (tamże). Brak naukowego przygotowania do badań nad literaturą wytykali mu Teodor Tomasz Jeż, nazywając go „materiałem na historyka”, oraz Piotr Chmielowski, który w Zarysie najnowszej literatury polskiej (1864–1894) pisał, że „bystrym i subtelnym poczuciem artystycznym zastępuje w monografiach literackich szczegółowość badań”. Według Stanisława Estreichera Spasowicz nie należał „nigdy do »cechu« historyków i krytyków literackich”, a w jego pracy było „coś dorywczego, coś z wolontariusza i dyletanta”.

Zainteresowania Spasowicza objęły literaturę polską i rosyjską oraz wybrane literatury zachodnioeuropejskie (angielska, francuska, niemiecka), a także polsko-rosyjskie związki literackie. Prowadził studia z zakresu historii literatury i komparatystyki literackiej oraz działalność popularyzatorską. Dużo uwagi poświęcał romantyzmowi. Wygłaszał odczyty publiczne o literaturze (m.in. o W. Polu w 1878 r., „Ateneum” 1878, t. 2; Hamlecie W. Shakespeare’a w 1879 r., o G.G. Byronie w 1884 r.; o A. Mickiewiczu i A. Puszkinie w 1886 r.), często o charakterze okolicznościowym (np. o J. Słowackim w związku z odsłonięciem pomnika w Miłosławiu w 1899 r.). Stał na czele Koła Szekspirowskiego w Petersburgu, działał w Towarzystwie Miłośników Literatury Rosyjskiej przy Uniwersytecie Moskiewskim i Towarzystwie Literackim im. Adama Mickiewicza we Lwowie.

Poglądy estetyczne i literackie Spasowicza kształtowały się na pograniczu dwóch epok: romantyzmu i pozytywizmu. Wychowany w tradycji romantycznej i wyraźnie nią zainspirowany, w znacznym stopniu patrzył na literaturę oczami pozytywisty, za mistrza w zakresie metody uważał Hippolyte’a Taine’a, który nauczył go „doszukiwać się mozolnie z każdego wiersza autora jego górującego uzdolnienia (faculté maîtresse)” (W obronie własnej). Interesował się psychologią i osobowością twórczą poety, za romantykami przyznawał mu prawo do indywidualnych wyborów, do fantazji bez granic. Doszukiwał się też jednak w sztuce odzwierciedlenia rzeczywistości i był daleki od przyznawania artyście najważniejszej roli w świecie; pisał, że nie jest on „naczelnym pracownikiem w wielkiej robocie społecznej” i że „nie na nim opiera się, jako na kamieniu węgielnym, cały zrąb budowy społecznej” (Schiller i Goethe w pamiętnym dziesięcioleciu ich przyjaźni, „Kraj” 1894, nr 6–24 z przerw.). Podkreślał poznawczy oraz moralno-wychowawczy wymiar literatury, sprzeciwiał się natomiast pozytywistycznym postulatom tendencyjności, utylitaryzmu i dydaktyzmu jako działaniom prowadzącym w literaturze do sztuczności. Pisał: „[…] sztuka jest zawsze tylko środkiem, a nie bywa nigdy celem, główne cele człowieka są tylko trzy: prawda, dobro i piękno” (tamże). Zgodnie z teorią jedności piękna i dobra uważał, że jeśli artysta „piękność w naturze dojrzał, odczuł, podchwycił, uwydatnił, już nas przez to samo za pomocą artystycznej sugestii podniósł, zrobił lepszymi, uszlachetnił” swoich odbiorców (tamże). Od Immanuela Kanta przejął pogląd o bezinteresownym charakterze doznania estetycznego. Badał kontekst historyczno-społeczny literatury, okoliczności biograficzne i psychologiczne powstania dzieła literackiego, odrzucał jednak uzasadnienia przejęte z genetyzmu i twierdzenie o podobieństwie ewolucji organizmu żywego oraz gatunku literackiego. Teorię ewolucji gatunków Ferdinanda Brunetière’a uznawał za pozbawioną podstaw naukowych. Jeśli chodzi o trzy składniki teorii Taine’a – rasę, otoczenie i moment historyczny – to do pierwszego elementu odnosił się początkowo jedynie sporadycznie, z czasem zaś krytycznie, jak w artykule z 1900 r. o poglądach Piotra Boborykina na ewolucję powieści w XIX w. (Ewolucija romana w XIX stolietii po knigie P.D. Boborykina, „Wiestnik Jewropy” 1900, t. 10), a w refleksji nad pozostałymi elementami eksponował czynniki społeczno-polityczne, jak w pracach o Aleksandrze Puszkinie czy Władysławie Syrokomli (Nowe studium nad Syrokomlą, „Ateneum” 1876, t. 1).

O literaturze polskiej. Spasowicz był autorem zarysu dziejów literatury polskiej, pierwotnie przygotowanego jako rozdział w pracy pisanej wspólnie z rosyjskim literaturoznawcą Aleksandrem Pypinem Obzor istorii sławianskich litieratur (1865). W zamyśle Pypina dzieło miało stać się uzupełnieniem historii literatury powszechnej Johannesa Scherra obejmującym dzieje literatury bułgarskiej, serbskiej, rosyjskiej, czeskiej, łużyckiej i polskiej, która doczekała się w nim najobszerniejszego opisu opartego na następującej periodyzacji historycznoliterackiej: 1) „od czasów najdawniejszych do XVI w.”; 2) „złoty wiek Zygmuntów”; 3) „okres jezuicko-makaroniczny”; 4) „okres Stanisława Augusta Poniatowskiego”; 5) „okres Lelewela i Mickiewicza”. Przyznanie literaturze polskiej wyeksponowanego miejsca miało służyć wzajemnemu lepszemu poznaniu i współpracy narodów polskiego oraz rosyjskiego. Literatura polska była charakteryzowana przez Spasowicza na tle społeczno-politycznym i w kontekście rosyjskim oraz europejskim. W 1872 r. zarys dziejów literatury polskiej został zamieszczony w petersburskim wyborze dzieł Spasowicza z l. 1859–1871 m.in. wraz z artykułem Wzgliad na russkuju litieraturu… w konce 1858 goda i mowami sądowymi. W 1881 r. wyszedł drugi tom osobnego petersburskiego wydania dziejów literatur słowiańskich tychże autorów. W 1882 r. ukazało się pierwsze polskie wydanie zarysu, przełożone przez Stanisława Czarnowskiego oraz Antoniego Gustawa Bema i nazwane Dzieje literatury polskiej (wyd. nast. zm. 1885, 1891). Ostatni z pięciu okresów literatury polskiej nosi zmienioną nazwę „okres Mickiewicza 1822–1863”. W stosunku do literatury 1810–1848 zostało wprowadzone określenie „literatura rozdwojona: emigracyjna i krajowa”. Dzieje literatury polskiej Chmielowski nazwał „jak dotąd najlepszą historią nie tyle literatury w ogóle, ile poezji naszej”.

Spasowicz postrzegał romantyzm jako kierunek, który „naprzód obalił […] ustalone od wieków powagi w dziedzinie artyzmu, a potem ujawniając samowiedzę właściwej sobie odrębności umysłowej i niezależności uczuć patriotycznych, przygotował młode pokolenie do najśmielszych pokuszeń i knowań” (Życie i polityka margrabiego Wielopolskiego, w: Pisma, t. 3). Krytyk akceptował rewolucje artystyczne, doceniał geniusz Mickiewicza, ostro wypowiadał się natomiast o politycznych skutkach romantyzmu rozpoczynających proces „gnilnej fermentacji”, która pokryła kraj siecią spisków, doprowadzając pod wpływem wieści z Francji (rewolucja lipcowa) do wybuchu powstania listopadowego (tamże). W szkicu o Syrokomli zauważył zjawisko wspólne pierwszemu i drugiemu pokoleniu polskich romantyków, mające korzenie w walterskotyzmie i innych zjawiskach romantyzmu zachodnioeuropejskiego, przywiązanie do pamiątek przeszłości dostrzegane w twórczości Wincentego Pola, Henryka Rzewuskiego, Zygmunta Kaczkowskiego oraz w Panu Tadeuszu. Najbardziej odpowiadał Spasowiczowi wariant Syrokomli, wolny od konotacji politycznych, wierny również źródłom poezji romantycznej, czyli pieśni ludowej. Twórczość Mickiewicza, zajmującą centralne miejsce w jego refleksji nad literaturą polską, rozpatrywał w perspektywie komparatystycznej: w kontekście bajronizmu oraz spuścizny Puszkina (Mickiewicz i Puszkin przed pomnikiem Piotra Wielkiego, „Przegląd Literacki”, dod. „Kraju” 1887, nr 29, 32–36). Najwyżej cenił nie Pana Tadeusza, lecz Konrada Wallenroda, o którym wygłosił odczyt we Lwowie w 1889 r. („Pamiętnik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1899). Do tej powieści poetyckiej odniósł się w artykule Pod pręgierzem zdrady („Kraj” 1897, nr 24) stanowiącym odpowiedź na artykuł Iwana Franki o Mickiewiczu jako „poecie zdrady” (Ein Dichter des Verrates,

„Die Zeit” 1897, Nr. 136). Spasowicz odsunął od poety zarzut siania nienawiści i zminimalizował znaczenie słów Franki, nazywając je „psotą”. Publiczności rosyjskiej przedstawił Mickiewicza w Charkowie w 1899 r., wygłaszając Dwa odczyty o Mickiewiczu i jego twórczości poetyckiej. Wykłady te cieszyły się ogromnym powodzeniem i przyniosły pochlebne recenzje. Krytykował Tekę Nieczui Kaczkowskiego za płaskie partykularne politykierstwo („Kraj” 1883, nr 23). Bronił Rodziny Połanieckich Henryka Sienkiewicza przed głosami krytyki deprecjonującej powieść i głównych bohaterów, Połanieckiego cenił wyżej niż Płoszowskiego z Bez dogmatu ([rec.] H. Sienkiewicz, „Rodzina Połanieckich”, „Kraj” 1895, nr 20–22). Stanisława Wyspiańskiego kwalifikował jako twórcę pełnego wewnętrznych sprzeczności, podejmującego kwestie etyczne, których nie umiał rozwiązać jego estetyczny umysł (Wyspiańskiego „Kazimierz Wielki” i „Wesele”, „Kraj” 1901, nr 51–52). W artykule St. Wyspiański „Wyzwolenie”. Zagadka postaci dramatu („Życie i Sztuka”, dod. „Kraju” 1903, nr 11–12) nie dostrzegł niczego, co usprawiedliwiałoby tytuł dramatu; uznał sztukę za niejasną i urwaną. Próchno Wacława Berenta zinterpretował jako satyrę na najnowszą literaturę („Próchno”, utwór Wacława Berenta, „Życie i Sztuka”, dod. „Kraju” 1903, nr 11). Recenzując poemat Gustawa Daniłowskiego Na wyspie („Kraj” 1901, nr 24), sceptycznie odniósł się do ciemnego stylu autora.

Perspektywy komparatystyczne. Spasowicz pisał przede wszystkim o Aleksandrze Puszkinie i Michaile Lermontowie, a także Piotrze Wiaziemskim. Podobnie jak w przypadku literatury polskiej najrzadziej wypowiadał się o rosyjskich pisarzach współczesnych (I. Turgieniew, L. Tołstoj), skupiając się nie tyle na ich twórczości (poza powieścią Turgieniewa Ojcowie i dzieci), ile na światopoglądzie. Ponadto pozostawił artykuły o Dmitriju Mereżkowskim oraz filozofie Władimirze Sołowjowie. Spasowicz został nazwany „pierwszym w nauce naszej puszkinistą na szeroką skalę” i „pierwszym polskim prawdziwym rusycystą” (M. Jakóbiec), „najgłębszym i najbystrzejszym […] z nierosyjskich puszkinologów” (W. Lednicki). Jego zainteresowanie Puszkinem objęło l. 1885–1899. Wysoko cenił walory artystyczne poezji Puszkina, a niżej jej zawartość ideową. Nie widział w nim w przywódcy duchowego narodu, ale wyłącznie poetę. Taka ocena twórczości Puszkina była zbieżna ze stanowiskiem Wissariona Bielinskiego. Lermontowowi Spasowicz poświęcił prace Bajronizm Lermontowa (1888) oraz Lermontow w książce p. Kotlarewskiego („Wiestnik Jewropy” 1891, nr 12). W jego twórczości dostrzegł naturę pesymistyczną i melancholijną, wpływ poety angielskiego oceniał jako inspirację oczywistą, ale nie najważniejszą. Bajronizm Lermontowa posłużył za wstęp do polskiego wyboru dzieł poety (1890).

Z perspektywy bajronizmu Spasowicz zamierzał dokonać „porównania dwóch par pierwszorzędnych poetów z dwu spokrewnionych narodowości, polskiej i rosyjskiej, […] Mickiewicza i Puszkina, Lermontowa i Słowackiego” (Byronizm Puszkina). O Byronie pisał, że „miał w temperamencie dumę i hart szermierza”, u Puszkina zauważał, że przejął od poety angielskiego „wzgardę względem rodzaju ludzkiego”, ale swoim postaciom nie udało mu się nadać rysu czysto bajronicznego „wskutek braku zdolności do przenikania na wskroś duszy posępnej i surowej” (tamże). Rozważaniami o bajronizmie Spasowicz zapoczątkował badania na ten temat, kontynuowane później przez Wiktora Żyrmunskiego w Rosji i Mariana Zdziechowskiego oraz Józefa Tretiaka w Polsce. Z tym ostatnim Spasowicz wszedł w polemikę („Siewiernyj Wiestnik” 1891), uważając, że jego charakterystyka relacji Mickiewicz– –Puszkin jest zbyt uproszczona.

Główną wypowiedzią Spasowicza o relacjach polsko-rosyjskich stała się praca Mickiewicz i Puszkin przed pomnikiem Piotra Wielkiego („Przegląd Literacki”, dod. „Kraju” 1887, nr 29, 32–36) poświęcona Ustępowi z Dziadów cz. III i poematowi Jeździec miedziany oraz wierszom Oszczercom Rosji i Rocznica Borodina Puszkina. Nie praca filologiczna, ale jej podłoże budziło głosy sprzeciwu: „Zwolennicy »pojednania« chcą, aby Polska i Rosja pokryta była jednym płaszczem, jak Puszkin i Mickiewicz […]; ten płaszcz rosyjski jest dziś […] krwią polską zbryzgany. […] Nie powątpiewamy w dobre chęci, szczerość przekonań i uczuć p. Spasowicza, lecz nie rozumiemy polityki »pojednania« i narzucania się” (A.B.C. [K. Estreicher], Mickiewicz i Puszkin. Z powodu obchodu Puszkina w Petersburgu. (List z Rosji), 1887).

Spasowicz zapisał się w historii kultury prawnej oraz literackiej Polski i Rosji. Literatury polską i rosyjską, przede wszystkim romantyzmu, ujmował w perspektywie komparatystycznej, szukając drogi uniknięcia rozważań stricte politycznych. Kontekst interpretacyjny stanowiły zjawiska literatury zachodniej, w tym bajronizm. Poglądy Spasowicza, choć czasami logiczne i przekonująco wyłożone, budziły podejrzenia, czy krytyk nie przemyca argumentów rosyjskiej racji stanu, obcych polskich doświadczeniom. Nawet ci, którym stanowisko krytyka było bliskie (w pewnym okresie sprzyjała mu E. Orzeszkowa), nie wyrażali głośno poparcia. Nastawienie ogólne było zawsze Rosji i „pojednaniu” nieprzychylne.