Sygietyński Antoni

Magdalena Piotrowska-Grot

Prozaik, krytyk literacki, muzyczny i teatralny, inicjator i współtwórca przełomu naturalistycznego, pianista. Pseudonim: Gosławiec.

Informacje biograficzne. Urodził się 5 III 1850 w Gosławicach (Łódzkie) jako syn Leona Sygietyńskiego (1822–1891), literata i tłumacza, oraz Malwiny z Krzyżanowskich (zm. 1896). Doświadczeniem, które silnie wpłynęło na jego późniejsze działania i wybory artystyczne, było powstanie styczniowe. W wyniku udziału rodziny w jego organizacji majątek w Gosławicach został skonfiskowany. W czasie powstania zginął także starszy brat Sygietyńskiego – Karol. Antoni wychowywał się i dorastał w Warszawie. Rozpoczął studia matematyczne w Szkole Głównej, ale jego prawdziwą pasją była muzyka. W l. 1869–1874 podjął naukę w klasie fortepianu w warszawskim Instytucie Muzycznym; był uczniem Stanisława Moniuszki i Władysława Żeleńskiego. W l. 1875–1881 kontynuował edukację muzyczną w Lipsku (1875–1876) oraz Wiedniu, następnie podjął studia w zakresie estetyki i historii sztuki w Paryżu – już wtedy rozpoczął współpracę z kilkoma warszawskimi czasopismami, początkowo skupiając się na krytyce i estetyce muzycznej. Do Warszawy powrócił w 1881 r. z żoną (Ubalda da Silva Martins – córka argentyńskiego farmera), z którą miał troje dzieci. W 1883 r. objął stanowisko profesora w warszawskim Instytucie Muzycznym, gdzie prowadził wykłady z estetyki. W 1904 r. ożenił się powtórnie – z Heleną Golińską (1871–1958), działaczką niepodległościową (w 1931 r. odznaczoną Krzyżem Niepodległości). Mieli troje dzieci, w tym syna Tadeusza Sygietyńskiego (1896–1955), kompozytora, muzyka, założyciela zespołu pieśni i tańca „Mazowsze”.

W l. 1888–1893 Sygietyński był działaczem Ligi Polskiej. Angażował się także w działalność polityczną, współpracował ze Związkiem Demokratycznym, redagował jego czasopismo. W 1907 r. został na krótko osadzony w cytadeli warszawskiej. Był członkiem Polskiej Partii Postępowej oraz Stronnictwa Narodowo-Postępowego. Pod koniec życia pełnił funkcję naczelnika wydziału prasowo-widowiskowego w Komisariacie Rządu. Zmarł 14 VI 1923 w Warszawie. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim.

Kręgi zainteresowań. Zadebiutował jako krytyk muzyczny w 1871 r. na łamach „Warszawskiego Rocznika Literackiego” krótkim omówieniem Pamiętnika do nauki harmonii Stanisława Moniuszki. Współpracował z czasopismami „Ateneum” oraz „Przeglądem Tygodniowym”. W l. 1884–1887 był współredaktorem czasopisma „Wędrowiec”, a w 1906 r. redaktorem dziennika społeczno-politycznego „Przełom”, w którym nakreślił swoje poglądy społeczne, zaangażował się też w działania niepodległościowe. W 1884 r. opublikował powieść opisującą życie rybaków w Normandii – Na skałach Calvados, a w 1890 r. – powieść Wysadzony z siodła zawierającą elementy autobiograficzne, mówiącą o deklasacji szlachty po 1863 r. Był także autorem opowiadań i nowel zebranych w zbiorze Drobiazgi (1900), w którego skład weszły m.in. Gemma, Aktorka, Ciocia Teosia, Nasza Kochana Pani, najlepiej oddające jego talent i dokładność wynikającą z głębokiej pisarskiej świadomości i autokrytycyzmu. Przełożył m.in. dzieła Hippolyte’a Taine’a.

Działalność krytyczna. Jak stwierdził Wilhelm Feldman, Antoni Sygietyński był pierwszym w Polsce teoretykiem naturalizmu, a Zygmunt Szweykowski określił go nawet mianem „pioniera i bojownika polskiego naturalizmu”. Potwierdza to działalność Sygietyńskiego na łamach „Wędrowca” wraz ze Stanisławem Witkiewiczem. W l. 1884–1887 był współredaktorem tego czasopisma i toczył intensywny spór z krytyką akademicką, promował młodych twórców reprezentujących nurt realistyczny (w malarstwie i literaturze). Jednocześnie, zgłębiając zarówno historię, jak i najnowsze osiągnięcia, głównie pisarzy francuskich, przygotowywał grunt dla naturalizmu i jego artystycznych realizatorów. Niemały ferment krytyczny wywołał artykuł Sygietyńskiego „Pan Tadeusz” w świetle krytyki p. Biegeleisena („Wędrowiec” 1886, nr 10–17), w którym autor przede wszystkim bronił Mickiewiczowskiego realizmu i stwierdzał, że epika wieszcza po prostu przekracza schemat i czytelnicze przyzwyczajenia, oraz porównywał go z naturalistami.

Działalność krytyczną zaczął jednak wcześniej. Będąc w Lipsku, korespondował z „Ateneum” oraz „Przeglądem Tygodniowym”. Na łamach „Ateneum” w l. 1881–1883 opublikował cztery części jednego ze swoich najważniejszych dzieł w zakresie krytyki literackiej – Współczesna powieść we Francji. Przedstawiał w nim sylwetki wybranych twórców, dokładnie i wnikliwie analizując nie tylko treść dzieł, ale także filozofię pisarzy, przyglądając się estetyce i miejscu poszczególnych twórców w procesie historycznoliterackim. Następne części to studium twórczości, w którym polskim odbiorcom zostali przybliżeni kolejno: Gustaw Flaubert („Ateneum” 1881, t. 2), Alfons Daudet (tamże, t. 3), Emil Zola („Ateneum” 1882, t. 4) oraz Bracia Goncourt („Ateneum” 1883, t. 2). Wspierając naturalizm – choć rozumiany nieco inaczej niż w definicjach, które można znaleźć w podręcznikach – jednocześnie postulował odejście od dekadentyzmu i sentymentalizmu.

Jedno z ważniejszych dokonań Sygietyńskiego stanowi Album Maksymiliana i Aleksandra Gierymskich (1886). Autor zawarł w nim nie tylko omówienia dzieł braci Gierymskich (mimo zatargów i nieporozumień z Aleksandrem), ale także swoje przemyślenia na temat malarstwa. Był inicjatorem projektu, ale całość prac konsultował ze Stanisławem Witkiewiczem. Jak pisze Sygietyński, jego „uwagi i obserwacje weszły w znacznej części do niniejszej pracy”. Sygietyński powrócił do twórczości braci Gierymskich w książce Maksymilian Gierymski (1906), która była właściwie powtórzeniem zawartości opublikowanego wcześniej albumu z rozwinięciem informacji biograficznych dotyczących jednego z braci. Estetyki i krytyki sztuki malarskiej dotyczy wstęp do przetłumaczonej przez Sygietyńskiego Podróży po Włoszech Taine’a (t. 1–2, 1885–1887).

Sygietyński był też aktywnym krytykiem teatralnym. W l. 1883–1914 recenzował sztuki wystawiane w warszawskich teatrach, m.in. Karykatury, Zaczarowane koło, Mazepę, Verbum nobile, Edypa króla, Balladynę, Dyletantów, Damy i huzarów, a jego wypowiedzi o teatrze dramatycznym publikowane w „Prawdzie”, „Wędrowcu” czy „Kurierze Warszawskim” stanowiły nie tylko krytyczne omówienia, ale drobne, acz wnikliwe studia na temat rozwoju polskiej sceny teatralnej.

Teoria estetyczna. Naturalizm. We wstępie do Drobiazgów (1900) Sygietyńskiego Piotr Chmielowski napisał, że ich autor „czegokolwiek się dotknął, wszędzie wybitny ślad po sobie zostawił, bo wszędzie był sobą, czy w krytyce malarskiej, czy literackiej, czy muzycznej, czy w powieściopisarstwie”. Szczególnie ważne jest jego rozumienie naturalizmu. Polemika z Henrykiem Biegeleisenem pokazuje, że naturalizm był dla Sygietyńskiego właściwie tożsamy z realizmem: „Cała siła Flauberta, tak jak zresztą cała siła nowego pokolenia francuskich pisarzy nazywających się obecnie naturalistami, leży właśnie w tym, że daje nam życie takim, jak ono jest w rzeczywistości…” (Gustaw Flaubert, „Nowiny” 1880, nr 134).

Już w sprawozdaniach, które pisał z wystaw paryskich (1878–1880), przeciwstawiał się sztuce o tematyce religijnej i historycznej (nie z powodów ideowych, ale z obawy, że „wielkość” tematu przyćmi kwestie artyzmu), wspierając malarstwo, które poszukiwało inspiracji w naturze (odsłaniając jej odwieczne prawa, obrazując nieprzerwany proces rozwoju), w życiu współczesnym i jego różnorodnych przejawach. Nie chodziło jednak tylko o mimetyczne przedstawienie i odwzorowanie, ale o odzwierciedlenie autorskiego, indywidualnego przeżywania i doświadczania rzeczywistości. Wyraziste było także stanowisko Sygietyńskiego wobec wpływu społeczeństwa na sztukę (oraz sztuki na społeczeństwo), zwłaszcza w czasie jego współpracy z Witkiewiczem. Krytyk uważał, że społeczeństwo oddziałuje na rozwój sztuki, akceptuje lub nie kierunek jej zmian, równocześnie wyrażał krytykę warunków rozwoju społeczeństwa polskiego (odnosił się głównie do politycznych czynników zewnętrznych), które nie miało warunków, aby to obustronne oddziaływanie urzeczywistniać. Dlatego skupiał się właściwie na indywidualnych talentach twórców, interesowała go m.in. kwestia nazywana za Zolą temperamentem. Jednocześnie dążył do uchwycenia kierunków, które charakteryzowałyby sztukę polską. Z różnych powodów było to trudne: „Żadnej ciągłości, żadnej równoległości w rozwoju poszczególnych działów, które by mogły doprowadzić do rezultatów pożądanych do podniesienia cywilizacji we wszystkich kierunkach, do wywołania istotnego postępu na wszystkich drogach społecznego i umysłowego życia. Toteż, gdy krytyka zagraniczna charakterystykę danego artysty niemal zawsze rozpoczyna od pokazania znamion wspólności jego z otoczeniem i poprzednimi artystami, u nas od dochodzenia ojcostwa powstrzymywać się musi: artyści nasi są albo z nieprawego łoża, albo też owocem samorództwa. […] Nie ma gruntu, mniej niż nasz, przygotowanego pod uprawę sztuki” (Maksymilian Gierymski). Wiązało się to z pewnym przesunięciem akcentów w estetycznej teorii Sygietyńskiego – początkowo natura, a z czasem przeżycia wewnętrzne, aspekt społeczny i indywidualne postrzeganie rzeczywistości przez twórcę stało się według niego najważniejszym źródłem artystycznej inspiracji. Sprzeciwiał się jednocześnie konwencji i manierze: „Najśmieszniejsze prawa i najniedorzeczniejsze wnioski wychodzą z mózgu tych estetyków, którzy poddańczo kłaniają się absolutowi, byle tylko twórczość artystyczną ująć w stałe normy i indywidualność artysty ograniczyć w jej wyłącznych dążeniach” (Rzeźba na wystawie w Paryżu, „Ateneum” 1879, t. 1, z. 2) Podobnie jak Witkiewicz Sygietyński pytał nie o to, co przedstawia sztuka, ale w jaki sposób to robi i czy dzieło sztuki staje się wyrazem wewnętrznych przeżyć twórcy – nie tyle więc chodziło o technikę, ile o prawdziwość, autentyzm dzieła. Skupiał się na technice i stylu, ale także na miejscu instytucji artystycznych w rozwoju społeczeństwa. Bez względu na to, czy koncentrował się w swoich pismach na malarstwie, literaturze czy teatrze, pierwszym pytaniem, jakie stawiał, było pytanie o warsztat artysty stanowiący podstawę integralności dzieła.

Pisma krytyczne i polemiki, które publikował Sygietyński, miały na celu nie tylko komentowanie najnowszych zjawisk artystycznych, ale także wykreowanie nowej estetyki, zmianę dominującego w malarstwie paradygmatu akademickiego. Cele te zostały częściowo osiągnięte. Sygietyński uczestniczył w procesach prowadzących do ożywienia profesjonalnej debaty o sztuce, jej roli i znaczeniu. Przecierał drogi twórcom nowoczesnym.