Szczepanowski Stanisław

Katarzyna Trzeciak

Polityk, poseł, ekonomista, przemysłowiec, społecznik, wydawca, publicysta. Pseudonimy: Piast; Stanisław Antoni Prus.

Informacje biograficzne. Stanisław Antoni Szczepanowski (Prus-Szczepanowski) urodził się 12 XII 1846 w wielkopolskim Kościanie. Był synem Jana Władysława Szczepanowskiego, inżyniera, doktora prawa, i Wandy (z Poplińskich), której ojciec, Antoni, był znanym pedagogiem, dziennikarzem, wydawcą i dyrektorem Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu; miał brata zmarłego w niemowlęctwie i trzy siostry: Teofilę (zam. Smoluchowską), Benignę (zam. Wolską), Marię (zam. Jarecką). W l. 1854–1857 uczył się w gimnazjum w Chełmnie nad Wisłą, a w 1862 r. ukończył szkołę realną w Wiedniu. Przez następne dwa lata przebywał wraz z ojcem na budowie kolei w południowych Węgrzech. Studiował w Wiedniu, Paryżu i Londynie. Pracował w India Office (Londyn), brytyjskim ministerstwie do spraw Indii, gdzie miał okazję poznawać mechanizmy i skutki kolonialnego wyzysku. W 1877 r. otrzymał obywatelstwo brytyjskie, a do Polski wrócił w 1879 r., by podjąć się zadania rozwoju polskiego przemysłu naftowego, w czym upatrywał szansy na likwidację opóźnień cywilizacyjnych Galicji. 16 VI 1881 ożenił się we Lwowie z Heleną Karoliną Antoniną z Wolskich, córką Franciszka i Florentyny z d. Schätzel, z którą miał sześcioro dzieci (uzdolnionych artystycznie). W pracy nafciarskiej na Podkarpaciu wprowadzał innowacyjne techniki wydobywcze; zbudował również nowoczesną rafinerię w Peczeniżynie (w okolicach Kołomyi). Reformował także styl pracy, wykonując wraz z robotnikami ich zadania, by poznać ich warunki i codzienność. Propagował rozwój kooperatyw, widząc w nich szansę na wytworzenie silnych ośrodków przemysłowych. Te idee miało krzewić czasopismo „Pomoc Własna”, które założył w Kołomyi. W 1889 r. został posłem do Sejmu Krajowego, podjął walkę o rozszerzenie autonomii Galicji, wyższe dotacje na rzecz oświaty, komunikacji, przemysłu i rolnictwa na ziemiach polskich. Był przeciwnikiem polityki rządu austriackiego, który marginalizował problemy Galicji, prowadząc jej wyzysk; efekty przedstawił w głośnej pracy Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (1888). We Lwowie wydawał pismo „Ekonomista Polski” propagujące idee ekonomicznej i gospodarczej reformy. Był inicjatorem i założycielem (wraz z A. Asnykiem i T. Romanowiczem) Towarzystwa Szkoły Ludowej. Działał też w ruchu spółdzielczym, stojąc na czele Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych. Był ponadto prezesem Towarzystwa Pedagogicznego i Towarzystwa Politechnicznego. W marcu 1897 r. przejął wydawane we Lwowie „Słowo Polskie”, pierwszy wielkonakładowy dziennik galicyjski, w którym publikował artykuły pod pseudonimem „Piast”. Przejęcie wiązało się z kłopotami finansowymi redakcji, którym Szczepanowski chciał zaradzić przez wysokie dofinansowanie i podniesienie poziomu trybuny demokratów. Na początku lat 90. Szczepanowski otrzymał kredyty z Galicyjskiej Kasy Oszczędności, dzięki którym mógł rozpocząć, nieudane ostatecznie, poszukiwania węgla. W 1899 r. został niewypłacalnym dłużnikiem, występując z wolnej stopy w procesie za nadużycia wytoczonym dyrektorowi Kasy Franciszkowi Zimie (1827–1899). Szczepanowski został uniewinniony z zarzutu współdziałania z dyrektorem (a prywatnie swoim dawnym przyjacielem). Zmarł 31 X 1900 w niemieckim uzdrowisku Bad Nauheim z powodu choroby serca. Zwłoki sprowadzono do Lwowa i 26 IV 1902 pochowano na cmentarzu Łyczakowskim. Życie i działalność Szczepanowskiego stały się kanwą dwóch powieści Ignacego Sewera-Maciejowskiego (Nafta, 1894; Ponad siły, 1900) oraz dramatu Wilhelma Feldmana (Czyste ręce, 1902).

Inicjator odrodzenia narodowego. Neomesjanizm. Szczepanowski nie był ani historykiem literatury, ani krytykiem w sensie ścisłym. O literaturze wypowiadał się przede wszystkim w związku z jej znaczeniem dla własnego programu wychowania narodowego zorientowanego na odzyskanie niepodległości. Twórczość traktował instrumentalnie i tak też funkcjonowała w jego pismach. Jako inicjator neomesjanistycznego odrodzenia inspirował się ideami romantycznego mesjanizmu, a literaturę oceniał wyłącznie w perspektywie skutecznego przekazywania idei Polski jako narodu wybranego i stymulowania aktywizmu. Przypisywał wartość tym dziełom, które pozwalały jego zdaniem modelować materię narodową w kierunku postępu cywilizacyjnego i duchowego.

W artykule Walka narodu polskiego o byt („Pomoc Własna” 1886, nr 2–4) pisał o czterech cywilizacjach powszechnych (starogreckiej, starorzymskiej, włoskiego odrodzenia i francuskiej XVIII w.), z których każda na początku była cywilizacją narodową, a następnie stała się cywilizacją kosmopolityczną, świetną pod względem rozwoju materialnego, lecz pozbawioną wyższych celów i natchnienia. Sądził, że braki cywilizacyjne sprzyjają docenieniu wartości narodowych i rozbudzeniu patriotyzmu, w czym uczestniczą literatura i sztuka. Warunkiem odrodzenia narodowego jest zmiana duchowa jednostek, o czym przekonywał, powołując się na idee Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego (Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych, „Słowo Polskie” 1897, nr 148). W odczycie O potrzebie swojskiego kierunku w literaturze polskiej (1894) deklarował zainteresowanie literaturą tylko w takim zakresie, w jakim „rozbudza ona ducha narodowego”, „pokrzepia ducha narodowego”, „wlewa nową otuchę”, wreszcie „jest nową bronią do dopięcia celów naszych”. Za zbytek uznawał „literaturę dla literatury” i „sztukę dla sztuki”, czyli estetyzm propagowany w kilku młodopolskich programach (Myśli o odrodzeniu narodowym, 1903). Uważał, że podstawowym odniesieniem literatury jest rzeczywistość, do której twórczość jest komentarzem, godząc tym samym w przekonanie o pierwszeństwie literatury nad życiem. Mimo wysokiej oceny literatury romantycznej, której wyraźnie przeciwstawiał konformizm twórczości okresu stanisławowskiego, Szczepanowski nie szczędził krytyki romantycznemu odwrotowi od codzienności i spraw społecznych. Romantykom zarzucał tworzenie „powstańców, a nie obywateli” (Nędza Galicji), a przez to niezdolność do wspierania umiejętności praktycznych i politycznych, a nawet krytykę działań służących poprawie bytu narodowego. Stanowisko to przeformułował w latach 90. XIX w. w związku z rozwijaniem idei neomesjanizmu, przewartościowując ocenę dorobku romantycznych wieszczów, którzy na nowo przezeń zinterpretowani „wołają: poezja ma być ewangelią życia, jedynym probierzem poezji to czyny, do których pobudza” (Idea polska). Szczepanowski bronił mesjanicznych romantyków przed tymi, którzy oskarżali ich o uprawianie mglistej mistyki, sam natomiast traktował ich pisma jako „objawienia” porównywane do tych biblijnych (Aforyzmy o wychowaniu, 1901). Istotne znaczenie dla tej oceny miały chrześcijańska etyka, powiązanie dziejów politycznych z religią i przeciwstawienie jednostkowego objawienia instytucjonalnym dogmatom Kościoła jako urzędu. Za Mickiewiczem i Andrzejem Towiańskim uznawał odrodzenie moralne za warunek odzyskania ojczyzny, od Augusta Cieszkowskiego wziął natomiast przekonanie o niezbędnej syntezie ideowej pierwiastków romantyzmu i pozytywizmu, co przysporzyło mu zwolenników i kontynuatorów wśród galicyjskiego ruchu odrodzeniowego przełomu XIX i XX w. Jego mesjanizm pracy organicznej był obliczony na wyjście Galicji z zacofania gospodarczego. Poświęcił osobny odczyt (ok. 1880) Farysowi Mickiewicza, traktując go jako literaturę, która „pokrzepia i utwierdza wiarę w nasze siły, tchnie poczuciem i pewnością zwycięstwa” (Farys – zwycięzca, w: Myśli o odrodzeniu narodowym). Czytał utwór przez pryzmat Mickiewiczowskiego myślenia idealistycznego o różnicach między narodem polskim a rosyjskim, które pokazują historię „walki myśli i idei szlachetnej z brutalną potęgą materialną”. Tym samym wiersz miał skłaniać do refleksji nad koniecznością kształcenia indywidualnego ducha narodowego przez wyższe idee zapobiegające przekształcaniu wolności w anarchię i samowolę. W odczycie tym zadeklarował niechęć do „literackiego” traktowania literatury, przeciwstawiając mu przekonanie o statusie literatury jako części „życia praktycznego” (tamże).

O poezji, literaturze i swojskości. Swoje pojmowanie poezji Szczepanowski zawarł w artykule inspirowanym publikacją poematu Sen Jermaka Jana Sawy (właśc. Marii Konopnickiej) (Do redaktora „Przełomu”, „Przełom” (Wiedeń) 1895, nr 11). Otwarcie deklarował, że w poezji nie szuka uczuć (tkliwości, upojenia czy pociechy), lecz siły i zachęty do walki. Poemat Konopnickiej określił jako „nowe zjawisko w literaturze męczeństwa”, za którym stoi głęboka wiara w dziejowe posłannictwo Polski pozwalająca poetce ukazać fałsz i podłość jako fundament potęgi Rosji. Atakując w szkicu Dezynfekcja prądów europejskich („Słowo Polskie” 1898, nr 40) zależność współczesnej polskiej literatury od zagranicznych wzorców, Szczepanowski powtarzał zarzuty, które wcześniej postawił twórcom pozytywistycznym. Doceniając rolę ruchu pozytywistycznego po wyczerpaniu się romantyzmu, wprost pisał o „powodzi obczyzny”, czyli uzależnieniu literatury od wpływów zewnętrznych, domagając się powrotu do rodzimych źródeł kultury (Myśli o odrodzeniu narodowym). Postulując literacki powrót swojskości, Szczepanowski podkreślał, że nie dąży do zamknięcia literatury w ramach języka i historii narodowej. Przekonywał, że największa polska literatura romantyczna opierała rodzimą treść na wszechstronnej wiedzy o europejskich wzorcach, które wchłaniała. Współczesna twórczość miała dowodzić natomiast braku takiej wiedzy i wynikającej stąd konieczności bezpośredniego naśladowania obcych form. By zbudować dla niej przeciwwagę, Szczepanowski sformułował cechy „wielkiej literatury”, które pozwalały odróżniać ją od innych literatur europejskich: odrzucenie nienawiści rasowej i dążenie do urzeczywistnienia głoszonych idei. Cechę pierwszą łączył z uniwersalnością literackiej kreacji, która nienawiść zastępuje patriotyzmem; drugą – z towianizmem, którego bronił przed zarzutami o chaos i niejasność formułowanych myśli (tamże).

Przeciwnik estetyzmu. W okresie intensywnego rozpowszechniania haseł młodopolskich Szczepanowski wystąpił jako zdecydowany przeciwnik nowej sztuki i obrońca starego porządku estetyczno-ideowego – obok m.in. Mariana Zdziechowskiego i Teodora Jeske-Choińskiego. Głośnym szkicem Dezynfekcja prądów europejskich zainicjował istotną dyskusję literacką, w której jego przeciwnikami byli Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Artur Górski i Ludwik Szczepański. Szczepanowski zabrał głos w związku z artykułem poświęconym twórczości Gabriela D’Annunzia (T. Konczynski, Gabriel D’Annunzio, „Słowo Polskie” 1898, nr 37), który sprowokował go do wypowiedzi na temat zależności ówczesnej polskiej literatury od obcych wzorców i wynikającego stąd zaniku ducha narodowego. Zagraniczną twórczość, tak chętnie naśladowaną przez polskich twórców, znamionuje „partactwo naukowe, ślepota duchowa, nieznajomość nabytków cywilizacyjnych”, czego przykładem jest twórczość Émile’a Zoli, którego Szczepanowski nazywa „hurtownym fabrykantem […] guana literackiego” (Dezynfekcja prądów europejskich). Z równą niechęcią publicysta pisał o modernistycznej autoteliczności, uznając ją za ideę zagrażającą prawdziwemu celowi twórczości, jakim dla najwybitniejszej europejskiej literatury był zawsze „czyn bohaterski”. Po dodatkowe argumenty sięgał do literatury antycznej i nieodległej tradycji romantycznej, której źródło widział w pragnieniu odbudowania ojczyzny. Dlatego wobec przyswajanych ówcześnie prądów europejskich postulował „dezynfekcję” pozwalającą na wybór wyłącznie tych tendencji, które odpowiadałyby narodowym zadaniom sztuki. Zachęcał do poznawania literatury i filozofii niemieckiej, gdzie dostrzegał wartości etyczne (sumienie, wolność, sprawiedliwość), jak i zainteresowanie kulturą ludową uznaną za źródło narodowej twórczości (Nędza Galicji).

Polemikę ze Szczepanowskim Szczepański podjął, wskazując, że czerpanie z obcych wzorców nie stanowi zagrożenia, polskim twórcom potrzeba bowiem jeszcze wiele pracy, by sprostać naśladowanym oryginałom. Na Dezynfekcję prądów europejskich Górski zareagował także cyklem artykułów Młoda Polska, w których określił zarzuty Szczepanowskiego jako krzywdzące i lekkomyślne. Z wyrazem poparcia dla publicysty wystąpił natomiast Marian Zdziechowski oskarżający literaturą młodych o brak patriotyzmu i moralnych ideałów. Głos Szczepanowskiego wpisywał się w szersze tło dyskusji, jakie w XIX w. toczono w związku z potrzebą określenia roli wpływów kultur zachodnich na literaturę polską.

Kontynuacje. Neomesjański program Szczepanowskiego podjęło po jego śmierci środowisko lwowskiego miesięcznika „Odrodzenie”, który powstał w celu propagowania działalności pioniera naftowego, jego misji edukowania ludności wiejskiej oraz doskonalenia moralnego. Szczepanowskiego program kształcenia w duchu narodowym przez propagowanie aktywnego odnoszenia się do rzeczywistości wpłynął w pewnym stopniu na poglądy Romana Dmowskiego i Stanisława Grabskiego, ideologów Stronnictwa Narodowego propagujących narodowy kształt gospodarki i kultury.