Szczepański Ludwik

Magdalena Sadlik

Prozaik, dziennikarz, publicysta, poeta, krytyk literacki, krytyk teatralny, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: Jan Z.; Jan Zabiełło; Ludwik Sz.; Ludwik Szcz.; L. Szcz.; L. Szczep.; Liks; liks; L.S.; L. Sz.; L. Sz-i; L. Szi; Ls; ls; Lsi; lsi; Lsz; Lszi; (lszcz); s.L.; Szcz.; Wincenty Ogórek; Wincenty O.; XY; X i Y; xy; x.y.; (xy).

Informacje biograficzne. Urodził się 5 III 1872 w Krakowie jako syn dziennikarza i literata Alfreda Szczepańskiego (1840–1909) oraz Heleny z Zieleniewskich. Dzieciństwo i lata młodości spędził w Wiedniu, gdzie ojciec pełnił funkcję sekretarza Österreichische Länderbank. Nie zachowały się informacje dotyczące jego edukacji na niższych szczeblach, udokumentowane pozostają jedynie dwa lata nauki (1889–1891) w badeńskim gimnazjum. Rodzice prowadzili salon otwarty skupiający ówczesną elitę Wiednia, dzięki czemu podzielający literackie pasje ojca Szczepański szybko wniknął w polsko-austriackie środowisko kulturalne. W l. 1891–1893 (cztery semestry) studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, później w Wiedniu, by ostatecznie zrezygnować z tego kierunku. Stały bywalec Café Central, kawiarniane życie wespół z elitą artystyczną „młodego Wiednia” łączył z literacko-publicystyczną aktywnością, dzięki współpracy z polskimi i austriackimi czasopismami zaistniał jako krytyk dwujęzyczny. W 1897 r. powrócił do Krakowa, by podjąć trud wydawcy pisma propagującego nowe kierunki w sztuce. W składzie redakcji ukazującego się od września „Życia. Tygodnika Ilustrowanego Literackiego, Artystycznego, Naukowego i Społecznego” zasiedli również: Artur Górski, Stanisław Wyrzykowski, Stanisław Wyspiański, Zenon Parvi i Antoni Potocki. Po latach za swój sukces z czasów redagowania „Życia” Szczepański uzna odkrycie Adolfa Nowaczyńskiego, który zadebiutował na łamach periodyku. W maju 1898 r. Szczepański sprzedał generujące straty finansowe pismo. Jego przejęciu przez Ignacego Maciejowskiego towarzyszyły nieporozumienia, w efekcie literat zrezygnował z dalszej współpracy. Na początku XX w. przedsięwziął w rodzinnym mieście kolejne inicjatywy wydawnicze: od 1901 r. zaczęła się ukazywać „Ilustracja Polska”, od 1903 r. „Nowiny dla Wszystkich”. W przededniu pierwszej wojny zadłużony dziennik przejął koncern „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, a Szczepański na długie lata zasilił szeregi dziennikarzy tej popularnej gazety. W burzliwych czasach Wielkiej Wojny z uwagi na działalność patriotyczną został aresztowany (1916), następnie wcielony karnie do armii austriackiej. Po krótkim pobycie we Lwowie (1918–1919) powrócił do Krakowa, w którym, wyjąwszy czasy wojennej tułaczki (1944–1945), spędził resztę długiego życia, angażując się w inicjatywy kulturalne i społeczne (założyciel Towarzystwa Krzewienia Świadomego Macierzyństwa; od 1935 r. przewodniczący Towarzystwa Metempsychicznego). Zmarł 19 II 1954 w Krakowie w biedzie i osamotnieniu. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim.

Kręgi twórczości. U schyłku XIX w. Szczepański wydał dwa wyrastające z klimatu epoki tomiki poezji: Srebrne noce. Lunatica (1897) oraz Hymny (1897). Wśród przedstawicieli młodego pokolenia rozgłos zyskał zwłaszcza wiersz Żegluga – „żart – program liryczny młodych, kawiarnianych argonautów poezji” (A. Potocki, Polska literatura współczesna, cz. 2, 1912). Na łamach XX-wiecznych czasopism („Ilustracji Polskiej”, „Nowin”, „IKC”, „Pobudki”, „Przekroju”) Szczepański publikował satyryczne wierszyki podpisane na ogół pseudonimem Wincenty Ogórek bądź kryptonimami. Sił próbował również jako prozaik, czego świadectwem pozostają powieści: W naszej letniej stolicy, czyli przygody rejenta Nowakowskiego w Zakopanem (1903) oraz fantastyczna, futurystyczna dylogia: Król powietrza (1909) i Przewrót (1911). Pokłosiem zainteresowań Szczepańskiego spirytyzmem i metafizyką były wydane w dwudziestoleciu międzywojennym pozycje: Czy umarli mówią z nami? Spirytyzm współczesny (1936), Mediumizm współczesny i wielkie media w Polsce (1936), Cuda współczesne (1935), Wiedza tajemna, wróżbiarstwo, magia dni naszych (1939).

Działalność krytyczna. Już w 1894 r. Szczepański zamieścił w „Niwie” sprawozdania z przedstawień teatrów niemieckich, opowiadając się jednoznacznie za nowym dramatem, podkreślał prekursorskie znacznie Die Freie Bühne, na której zaistnieli Henrik Ibsen, August Strindberg, Gerhart Hauptmann, „by stamtąd rozpocząć swój pochód po teatrach całej Europy” (Teatra niemieckie, „Niwa” 1894, nr 10). Za miasto narodzin nowej sztuki uważał Paryż, „gdzie poeta wsłuchuje się w bicie serca Europy, gdzie artysta woła: sztuka dla piękna, sztuka dla ideału” (tamże). Spośród austriackich krytyków najwyżej stawiał swego mistrza – Hermanna Bahra, którego cenił za bezkompromisowość i odwagę w walce z „motłochem teatralnym” podjętą w imię zwycięstwa nowego repertuaru. Dystansował się od oceny dzieła literackiego dokonywanej na podstawie identyfikacji z określonym prądem, dysputy dotyczące estetycznych preferencji Gerharta Hauptmanna wartościowanych w ten właśnie sposób ucinał autorytatywnym stwierdzeniem: „Wielki poeta jest wielkim i jako naturalista, i jako symbolista” (tamże, nr 11). Pięć lat później, w innym sprawozdaniu, z satysfakcją konstatował dynamiczny rozwój modernistycznego dramatu równoznaczny ze scenicznym triumfem „Młodych Niemców”. Zamieszczał na łamach „Życia” recenzje z krakowskich przedstawień, nie pomijał przy tym okazji, by upomnieć się o miejsce dla sztuk Williama Shakespeare’a, Juliusza Słowackiego, Henrika Ibsena i Hauptmanna. Aktywność recenzencką kontynuował w „Nowinach. Dzienniku niezawisłym demokratycznym ilustrowanym”, uwagę koncentrował tu głównie na repertuarze młodopolan, celnie na ogół punktując wszelkie artystyczne uchybienia (Jeńcy L. Rydla, Meleager S. Wyspiańskiego, Dla szczęścia S. Przybyszewskiego, Białe pawie T. Konczyńskiego, Car Samozwaniec, Wielki Fryderyk A. Nowaczyńskiego).

W roli krytyka literackiego zadebiutował obszernym, syntetycznym artykułem Henryk Ibsen. Garść uwag („Świat” 1894, nr 23–24), w którym uwzględnił również kwestię burzliwej recepcji dzieł sławnego Norwega. „Szekspira XIX wieku” Szczepański przedstawiał jako genialnego dramaturga: wybitnego myśliciela, „herolda przyszłości”, patrona nowej epoki, buntownika i idealistę – „socjalnego arystokratę”, wnikliwego obserwatora swoich czasów: „Wiek XIX przedstawia się w typach Ibsena” (tamże). Dopatrywał się w jego twórczości przesłania optymistycznego, gdyż, jak dowodził, dramaturg „nawołuje do życia intensywnego, pełen wiary w lepszą przyszłość burzy, co uznał za złe, aby wznieść świetniejszy gmach na trwalszych podwalinach” (tamże, nr 24). Spośród twórców europejskich, oprócz Ibsena, portret literacki pióra Szczepańskiego zyskał również patron modernistów – Paul Verlaine, którego tłumaczył na język polski. „Poetę przeklętego” przedstawił jako „reformatora poetyckiego”, wiernego sztuce nonkonformistę, niezabiegającego o poklask tłumu. Podobnie jak inni młodopolscy krytycy Szczepański postrzegał twórczość jako formę duchowej autobiografii, toteż znaczną wagę przywiązywał do kategorii szczerości, składając hołd artyście, konkludował: „[…] była to dusza mistyka trawiona żarem wiecznego nieukoju […]. Wielkość jego talentu polega na doskonałości, z jaką uczuciom swoim umiał zawsze nadać artystycznie piękny kształt w pieśni i wierszu” (Paweł Verlaine. Szkic do portretu, „Czas” 1896, nr 262). Bronił go przed krytyką Émile’a Zoli, któremu nb. nie odmawiał geniuszu (Do młodych, „Przegląd Poznański” 1896, nr 8). U schyłku XIX w. i na początku następnego stulecia Szczepański nie stronił od polemik literackich, poczynając od odpowiedzi Adamowi Asnykowi w formie wiersza Szkic do portretu współczesnego. (Cieniom Podkowińskiego) („Kraj” 1895, nr 23). Kompetencje „starej” krytyki warszawskiej podważał z kolei w artykule Komiwojażerstwo literackie („Przegląd Tygodniowy” 1897, nr 20), w którym z ironiczną werwą przedstawił portret recenzenta dyletanta-komiwojażera, ucieleśniony jego zdaniem w osobie Teodora Jeske-Choińskiego (autora Na schyłku wieku, Rozkład w życiu i literaturze). Z wetem krytyka spotkał się artykuł Iwana Franki Poeta zdrady deprecjonujący twórczość Adama Mickiewicza (W obronie czci, „Przegląd Tygodniowy” 1897, nr 21; Hajdamaka, „Dziennik Polski” 1897, nr 133). Na łamach czasopism austriackich („Rundschau Wien”, „Neue Revue”), czeskich („Politik”) popularyzował literaturę polską, prezentując twórczość zarówno młodszego, jak i starszego pokolenia (Z. Przesmycki, K. Tetmajer, a także H. Sienkiewicz, M. Konopnicka). Naśladownictwo literatury obcej, „korny dogmatyzm” wskazywał jako słabość twórczości rodzimej niepozostającą bez wpływu na nikłe zainteresowanie jej obrazem za granicą (Literatura nasza za granicą, „Przegląd Tygodniowy” 1897, nr 1). Szczepański zapewnił sobie sławę opublikowanym na łamach „Życia” programowym, wielokrotnie przedrukowywanym w antologiach artykułem Sztuka narodowa („Życie” 1898, nr 10), polemicznym względem tekstu Stanisława Szczepanowskiego Dezynfekcja prądów europejskich, z celną diagnozą współczesności wyrażoną w lapidarnym, często później cytowanym stwierdzeniu: „Żyjemy w epoce mundurów”. Postulował wolność warunkującą szczerość artystyczną, jednoznacznie określając istotę i zadania sztuki – „twierdzy indywidualizmu”: „Tylko ta sztuka ma wartość, w której twórca daje nam istotnie całą treść swego ducha”. Dla odparcia zarzutów o brak patriotyzmu kierowanych pod adresem młodych powoływał się na twórczość Stefana Żeromskiego, jednocześnie proponował nowe rozumienie „sztuki narodowej” wykraczające poza ciasne ramy dydaktyzmu i utylitaryzmu: „Sztuka w znaczeniu swoim jest kosmopolityczną […]. Jeżeli twórczość naszą ożywia kult prawdy – jeśli artysta polski stara się być sobą i wyrazić treść ducha swego w oryginalny, a estetycznie najdoskonalszy sposób – sztuka taka ma w sobie siłę rozwoju i jest piękną, »pożyteczną« i narodową” (tamże). Dezaprobatę wobec krytyków starszego pokolenia Szczepański wyraził również w związku z ich postawą w kampanii antysienkiewiczowskiej: „Niepotrzebnie więc warszawscy krytycy rzucili się hurmem na odsiecz Sienkiewiczowi; on ich pomocy nie potrzebował i sława jego stoi niewzruszenie, a krytyka określa, co jest jej prawem, naturę i granice jego talentu” (Echa z Warszawy, „Ilustracja Polska” 1903, nr 17). Z rodzimych przedstawicieli nowej sztuki szczególną uwagę poświęcił Stanisławowi Wyspiańskiemu – spadkobiercy romantycznej „lutni złotostrunnej”: „On pierwszy znów odważył się – i miał moc po temu, by powiedzieć, że »Polska to jest wielka rzecz«” („Wyzwolenie”, tamże, nr 6). Wyzwolenie traktował jak kontynuację Wesela, dramat o charakterze konfesyjnym, miała to być – „tragiczna skarga, spowiedź i satyryczna chłosta artysty” (tamże). Popularnemu w epoce Lucjanowi Rydlowi odmawiał natomiast miejsca w gronie młodopolan, gdyż w jego twórczości nie odnajdywał nowych idei, pasji poszukiwania. Zaangażowany w bieżące wydarzenia lat 1914–1918, u progu odzyskania niepodległości opracował zbiór „lirycznych dokumentów chwili” zatytułowany Pieśń polska w latach wielkiej wojny (1916), uwzględnił w nim kilka swoich wierszy (Na przełomie roku, Wśród nocy, Strofy dnia). Antologię dopełniał obszerny, wydrukowany później również w formie broszury, zdążający ku syntezie artykuł Nowy romantyzm w poezji polskiej czasu wielkiej wojny (1917), w którym akcentował jej anachroniczność i epigonizm wynikający z bezkrytycznej inspiracji romantyzmem.

W historii literatury Szczepański zapisał się jako założyciel, pierwszy wydawca i redaktor krakowskiego „Życia”. Propagator wiedeńskiej secesji, gorliwy orędownik nowej sztuki, jej wartość upatrywał przede wszystkim w indywidualizmie i nonkonformizmie wyrastającym z imperatywu duchowego buntu: „»Młoda Polska« jest to pojęcie łączące najróżnorodniejsze, nawet bardzo sprzeczne elementy: jedną atoli zasadniczą cechę stwierdzić możemy u wszystkich przedstawicieli tej grupy, mianowicie szukanie nowych dróg, prąd ku wytworzeniu nowego życia, (powiedzmy za Słowackim) rewolucyjność ducha” (P. Lucjan Rydel i jego dramaty, „Ilustracja Polska” 1903, nr 19). Za główną misję sztuki uznawał „wyzwolenie ducha z pęt”, najwyżej cenił nowatorskie dzieła wyznaczające nowe „słupy milowe, które duch ludzki stawia w swym pochodzie ewolucyjnym” (Literatura nasza za granicą), w ich poczet wpisywał m.in. utwory Verlaine’a, Ibsena, Hauptmanna, Bjørnstjerne Bjørnsona. Sądząc po jego atencji dla Tadeusza Boya-Żeleńskiego, od krytyków Szczepański oczekiwał pasji polemicznej, odwagi, umiejętności „odkrywania nieznanych lądów” (Polski Wolter, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1930, nr 32).