Szukiewicz Maciej

Katarzyna Trzeciak

Dramatopisarz, poeta, historyk sztuki, krytyk teatralny i literacki, tłumacz, kustosz. Pseudonimy i kryptonimy: Cyprian; Cyprian Sz.; Feliks Cyprian; Odrowąż; ąż; Sem.; b.

Informacje biograficzne. Maciej Feliks Cyprian Szukiewicz h. Odrowąż urodził się 13 V 1870 w Sztokholmie, gdzie po powstaniu 1863 r. w obawie przed represjami wobec uczestników zrywu wyemigrował jego ojciec Feliks Oktawian (1840–1914), żonaty z Bronisławą z Malinowskich (1830–1900); miał brata Wojciecha Stanisława (1867–1944), działacza społecznego, i siostrę Antoninę (1863–1934, zam. Szołayską), pianistkę. To drugie małżeństwo matki, która wcześniej była żoną Karola Henryka Bauma h. Bem, urodziła pięciu synów. Dzieciństwo spędził w Krakowie, gdzie ukończył Gimnazjum św. Anny. Maturę zdał w 1890 r. i równocześnie zadebiutował poezją na łamach „Przyszłości”, organu krakowskiej młodzieży akademickiej. Studiował chemię technologiczną na niemieckiej politechnice w Pradze, gdzie zapoznał się z literaturą czeskiego modernizmu i niemieckimi utworami Stanisława Przybyszewskiego. Wtedy właśnie nawiązał z Przybyszewskim korespondencję, której fragmenty udostępnił czytelnikom w pionierskim na gruncie polskim szkicu poświęconym autorowi De profundis. Obiecująca znajomość, nastawiona na uczynienie z Szukiewicza tłumacza twórczości Przybyszewskiego, zakończyła się szybko, gdy dramat Dla szczęścia nie zyskał uznania w konkursie „Kuriera Warszawskiego”. Szukiewicz pozostał jednak zafascynowany europejskim modernizmem, co odcisnęło się również na jego własnej twórczości poetyckiej. Przez jakiś czas pracował fizycznie, nie mając pieniędzy na dokończenie edukacji. W 1900 r. ukończył historię sztuki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 80. XIX w. poślubił Zofię Antoninę Wąsowicz (1868–1957), a od 1899 r. pracował jako kustosz w krakowskim Muzeum Narodowym i w Domu Jana Matejki. Wykształcenie i zainteresowania historyka sztuki znalazły ujście w licznych publikacjach poświęconych m.in. sztuce starożytnej, a także w monografii twórczości Jana Matejki. W trakcie studiów Szukiewicz współpracował m.in. z „Dziennikiem Krakowskim” (1896–1897) i ze studenckim czasopismem „Młodość” (1898–1900). Jego artykuły (głównie krótkie sprawozdania z wystaw, również wiersze i proza) pojawiały się w „Czasie”, „Bluszczu”, „Gazecie Lwowskiej”, „Głosie Rzeszowskim”, „Kronice Rodzinnej”, „Krytyce”, a od 1897 r. w „Życiu”. U schyłku lat 90. dramaty Szukiewicza, pisane z myślą o krakowskim Teatrze Miejskim, były wystawiane dzięki aprobacie jego dyrektora, Tadeusza Pawlikowskiego (najczęściej ani wcześniej, ani później nie były drukowane; rękopisy spoczywają w BJ oraz Ossolineum). W tym czasie Szukiewicz zainteresował się kulturą skandynawską, wysoko ceniąc literaturę i twórczość plastyczną krajów Północy. Podróż do Szwecji i Norwegii odbył latem 1899 r., jej owocem był zbiór szkiców Z ziemi fiordów i fieldów: luźne kartki z podróży (prwdr. „Czas” 1899, nr 182–212, wyd. osob. 1900). Jako twórca literacki Szukiewicz jest autorem 18 dramatów i 2 tomów wierszy, a także popularyzatorskich opowieści historycznych o kulturze i sztuce miast (Lwowa i Krakowa). W kilku dziennikach krakowskich prowadził rubryki teatralne, intensywnie współpracował z „Głosem Narodu” po 1918 r. Zmarł 28 IX 1943 w Krakowie.

Poglądy na krytykę teatralną. Szukiewicz nie był metakrytykiem, a o krytyce teatralnej i jej podstawowej formie – recenzji – wypowiadał się okazjonalnie. Szczególnym dokumentem jego poglądów na tę kwestię jest wypowiedź z łamów „Głosu Narodu”, gdzie przyznawał, że recenzje pisane w czasach mu współczesnych znacząco odbiegają od ideału, który z nostalgią lokował w przeszłości, w krytycznoteatralnych artykułach Feliksa Konecznego, Tadeusza Pawlikowskiego czy Ignacego Rosnera. W odróżnieniu od wypowiedzi poprzedników współczesne recenzje koncentrują się na „banalnościach pod adresem aktorów” i opisie fabuły sztuki. Zwłaszcza nadmiar uwag dotyczących fabuły wpływał na nieskuteczność recenzji, które mylnie brały fabułę za treść sztuki, w efekcie streszczając czytelnikom to, co albo znali dobrze i bezpośrednio ze spektaklu, albo – gdy jeszcze go nie widzieli – to, czego nie rozpoznawali później w teatrze. W konsekwencji ówcześni recenzenci nie opatrują sztuki wartościowym komentarzem. Szukiewicz za treść sztuki uznawał „rysunek i barwę dusz przechodzących przez scenę”, czyli odpowiednio: dialogi i sytuacje tekstowe oraz aktorską mimikę i intonację. Dominację uwag o fabule w bieżącym pisarstwie recenzenckim postrzegał jako zawód sprawiony autorom sztuk, publiczności i zespołowi wykonawców. Ci ostatni nie czerpali z takiej oceny żadnych korzyści, ponieważ pochwały i nagany brzmiały gołosłownie, jako że nie były ugruntowane w analizie krytycznej przedstawienia. Szukiewicz podziwiał recenzje z l. 1840–1850, o których czytał w Historii teatru w Polsce Karola Estreichera. Krytyka ta potrafiła przekonująco ukazać autorom i aktorom niedostatki ich warsztatów; błędy koncepcyjne i wykonawcze. Zdaniem Szukiewicza współczesna mu krytyka teatralna przyczynia się do upadku teatru, którego fundamentem jako instytucji narodowej winna być doradcza aktywność krytyczna.

Recenzje teatralne: ocena dramatu i inscenizacji. Jako recenzent teatralny Szukiewicz znany jest głównie ze względu na swoje wypowiedzi na łamach „Głosu Narodu”, gdzie od sezonu 1926/1927 zajął po Karolu Hubercie Rostworowskim miejsce stałego recenzenta. Przed 1918 r. pisał natomiast (pod kryptonimem b.) przez kilka miesięcy (1898–1899) recenzje w dziale Z teatru w krakowskim „Czasie”, gdzie – zgodnie z rozumieniem recenzji jako formy analizującej krytycznie sposób podania treści utworu – na warsztat brał przede wszystkim konstrukcję dramatu. Często stwierdzał jego niesceniczność, był to przypadek dotyczący głównie dzieł z tezą – społeczną, religijną lub polityczną. Wówczas, jak w recenzji z Nowego getta Teodora Herzla, akcentował „jednostronność tendencji” i dziennikarski przekaz („Nowe getto”, sztuka w 4 aktach T. Herzla, „Czas” 1898, nr 48). Z podobnych względów uznał za nieudaną komedię Wędrowna muza Michała Bałuckiego, nisko oceniając grę aktorską. Krytyk wskazał na złą budowę sztuki, w której zabrakło istotnego elementu techniki dramatycznej – akcji. W efekcie, przekonywał Szukiewicz, Wędrowna muza składa się z pozbawionych intrygi epizodów z udziałem rozmaitych postaci. Im również recenzent odmówił wartości, ukazując brak plastycznej wyrazistości i złożoności charakterów („Wędrowna muza”, komedia w trzech aktach Michała Bałuckiego, tamże, nr 250).

Recenzje literackie. Szukiewicz jest autorem stosunkowo niewielu wypowiedzi o literaturze. Kilka recenzji opublikował na łamach „Tygodnia” (dodatku literackiego do „Kuriera Lwowskiego”) pod pseudonimem Cyprian. Pisał m.in. o tomie poetyckim Z czary młodości Zenona Przesmyckiego (Miriama), który docenił za kunsztowną formę i oryginalność realistycznych opisów przyrody, skrytykował jednak przesadną sztuczność obrazowania dającą wrażenie „poetyckiej kaligrafii” (Miriam. „Z czary młodości. Liryczny pamiętnik duszy” (1881–1891), „Tydzień” 1894, nr 2). Ostatecznie uznał ten tomik poetycki za istotny dla ówczesnej poezji polskiej, a Miriama za wzór dla młodych twórców. Na łamach „Tygodnia” Szukiewicz wysoko ocenił również Naftę Ignacego Maciejowskiego (Sewera) jako znakomity portret społeczny nakreślony z wiernością i znajomością realiów. Tym razem skoncentrował się na przedstawieniu powieściowych postaci i powiązaniu pisarskiej tendencji Maciejowskiego z kondycją polskiej beletrystyki. Unikał natomiast streszczania powieściowej fabuły, podkreślając raczej jej estetyczno-formalne jakości (Sewer Maciejowski, „Nafta”, tamże, nr 5). Na łamach „Tygodnia” omówił też czwarty tom poezji Adama Asnyka, którego pokazał przede wszystkim jako twórcę poddanego filozofii pozytywnej, zainteresowanego naukami ścisłymi, rozdartego jednakże między stanowiskiem rozumowym a ideałami anachronicznego romantyzmu. Uwagę krytyka przykuła zmiana tonu obserwowana w recenzowanym zbiorze. Dostrzegł w nim zwątpienie poety we wcześniej głoszoną wiarę w nowe, faworyzujące rozum prądy. Swoją recenzję Szukiewicz oparł na wydobyciu egzystencjalnego pęknięcia między różnymi nastrojami poetyckimi a jego źródłami ulokowanymi w biografii intelektualnej Asnyka („Poezje” przez El…y. Tom IV, tamże, nr 15).

Czeska moderna. W l. 1897–1898 Szukiewicz publikował na łamach „Życia” artykuły poświęcone czeskiemu modernizmowi, m.in. twórczości Otokara Březiny, poety symbolistycznego, którego charakteryzował jako „duszę wielką, głęboką, niesłychanie wrażliwą, ze wszystkimi znamionami lunatyzmu i zapatrzenia w harmonię stref niebieskich” (Ze współczesnych Czech. Otokar Březina, „Życie” 1897, nr 7). Artykuł Szukiewicza był szeroko zakrojonym szkicem, a zarazem portretem literackim wprowadzającym polskiego czytelnika zarówno w położenie Czechów jako społeczeństwa i narodu, jak i w problematykę artystyczną twórców nowej generacji. Szukiewicz zadeklarował kolejne prezentacje czeskich autorów; jednak do tego nie doszło, a pismo wkrótce upadło. Podobny charakter miały wstępy poprzedzające edycję twórczości Jaroslava Vrchlickiego, Juliusa Zeyera, Aloisa Jiráska i in. Nie wszystkie doczekały się publikacji, a o pionierskich zasługach Szukiewicza z czasem zapomniano.

Przybyszewski i Skandynawowie. Największą rolę Szukiewicz odegrał nie jako okazjonalny recenzent, lecz jako autor pionierskiego na gruncie polskim studium o twórczości Stanisława Przybyszewskiego. W trzech numerach „Przeglądu Tygodniowego” omówił sylwetkę artystyczną pisarza, lokując ją na szerokim tle ówczesnych prądów intelektualno-artystycznych, głównie dekadentyzmu, któremu poświęcił obszerny fragment pierwszej części portretu (Stanisław Przybyszewski. Próba sylwetki literackiej, „Przegląd Tygodniowy” 1897, nr 14). W informacyjnym fragmencie odniósł się do zasadniczych cech nurtu, wskazał na jego europejskich przedstawicieli, kreśląc przy tym nie tylko ideologię estetyczną dekadentyzmu, ale i wynikającą zeń społeczną pozycję artysty. Umieszczając pisarza na tle europejskiego prądu, Szukiewicz wiele uwagi poświęcił przybliżeniu filozofii Przybyszewskiego i jego poglądom na sztukę; szczegółowo opisał artystyczną wizję miłości, osadzając ją w poglądach Arthura Schopenhauera. Opis ten umożliwił krytykowi wyjaśnienie szczególnych zachowań powieściowych bohaterów, których kondycja psychiczna i etyczna ściągnęła na twórcę niechęć krytyki i publiczności. Szkic Szukiewicza służy odparciu zarzutów przez dokładne omówienie zawartości utworów Przybyszewskiego i wskazanie pokrewieństwa jego wizji z ideami Lwa Tołstoja, Augusta Strindberga oraz Richarda Wagnera. I choć krytyk jest świadom wielu czytelniczych reakcji na omawianą prozę, swój szkic kończy jej rekomendacją w przekonaniu, że kryje „pierwszorzędne piękności” (tamże, nr 16).

O swoich preferencjach literackich Szukiewicz napisał w zbiorze szkiców powstałych pod wpływem podróży do Szwecji i Norwegii. Dał w nich wyraz uznania dla twórczości pisarzy skandynawskich, których cenił za „wyłączny patent na wierne odtwarzanie dzisiejszego człowieka i dzisiejszego życia – odtwarzanie tak wielostronne i doskonałe, że obejmujące wszystkie objawy doby końca wieku, zamknęło w sobie pewien etap umysłowego rozwoju ludzkości i wyczerpało do dna jej duszę” (Z ziemi fiordów i fieldów). Za największego dramaturga XIX w. Szukiewicz uznawał Henrika Ibsena, wysoko cenił również Knuta Hamsuna, którego opowiadania Pan. Z pamiętnika porucznika Glana. Nowele (1923) przełożył na język polski.

Język krytyczny. Na stylu krytycznym Szukiewicza wyraźnie odcisnął się młodopolski liryzm (zwłaszcza w zakresie metaforyki), na kompozycjach recenzji – analityczny schematyzm, niemniej pod względem argumentacji krytycznoliterackich ocen pozostawał rzecznikiem własnego poglądu o potrzebie wyprowadzania sądów z analizy problematyki utworów i ich formalnych jakości.