Szycówna Aniela

Anna Nosek

Pedagożka, psycholożka, publicystka, działaczka oświatowa, redaktorka, krytyczka literacka. Pseudonimy i kryptonimy: A.S.; A.Sz.; Młoda Pedantka.

Informacje biograficzne. Aniela Maria Szyc urodziła się w Warszawie 31 VII 1869 jako córka Joachima Antoniego i Zofii z Milkuszyców. Miała brata Jana Kantego i dwie siostry: Leonardę Sabinę i Marię. W 1883 r. ukończyła prywatną pensję żeńską Heleny Budzińskiej. W tym czasie słuchała wykładów na tajnym Uniwersytecie Latającym. W 1886 r. zdała egzamin dyplomowy nauczania języka polskiego. W 1890 r. weszła do redakcji warszawskiego „Przeglądu Pedagogicznego” kierowanego przez Jana Władysława Dawida. Pod jego opieką uczestniczyła w badaniach z zakresu psychologii rozwojowej i pedagogiki empirycznej. Działała w wielu towarzystwach, m.in. w Towarzystwie Pedagogicznym założonym przez Stanisława Karpowicza, tajnym Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej; od 1904 r. była członkinią Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, w 1907 r. weszła zaś do zarządu Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Była też inicjatorką powołania Polskiego Towarzystwa Badań nad Dziećmi i jego przewodniczącą w l. 1907–1921. Od 1907 r. wykładała pedagogikę w Towarzystwie Kursów Naukowych przekształconych w 1916 r. w Wolną Wszechnicę Polską. W czasie I wojny światowej współorganizowała szkolnictwo polskie i prowadziła tajne nauczanie dla nauczycieli. Była współpracowniczką wielu pism pedagogicznych i literackich, m.in. „Głosu”, „Książki, „Dobrej Matki”, „Mojego Pisemka” (redaktorka w l. 1902–1905), „Nowych Torów” (kierowniczka literacka w l. 1908–1909), „Wychowania w Domu i Szkole”, „Szkoły Powszechnej” (redaktorka 1920–1921), „Echa Literacko-Artystycznego”. Zmarła 14 II 1921 w Warszawie.

Kręgi twórczości. Szycówna opublikowała wiele rozpraw dotyczących psychologii rozwojowej dziecka, pedagogiki empirycznej, edukacji. Jest autorką pierwszego zarysu historii literatury dla dzieci i młodzieży (Rys historyczny literatury dziecięcej, 1904); badaczką problematyki kobiecej w pedagogice (m.in. Kobieta w pedagogice: matka, 1908); popularyzatorką współczesnych jej pisarek (m.in. Kobieta polska jako autorka pedagogiczna. Bibliografia książek z dziedziny teorii wychowania, podręczników i literatury dla dzieci i młodzieży, 1912). Ważne miejsce wśród jej publikacji zajmują podręczniki i materiały dydaktyczne do nauki języka i literatury polskiej (m.in. Gramatyka języka polskiego dla dzieci zaczynających się uczyć systematycznie z przykładami, ćwiczeniami i wskazówkami dla nauczycieli, 1898; Czytanki stopniowane dla dzieci zaczynających naukę systematyczną, 1901; Metodyka wypracowań, 1919–1920).

Działalność krytyczna. Aniela Szycówna zajmowała się krytyką literatury dla dzieci i młodzieży. Recenzje, omówienia publikowała przede wszystkim na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”. Na szczególną uwagę zasługuje jej rozprawa Rys historyczny literatury dziecięcej opublikowana w Encyklopedii wychowawczej (przedr.: S. Karpowicz, A. Szycówna, Nasza literatura dla młodzieży, 1904), w której wyodrębniła i poddała krytycznej ocenie najważniejszych polskich twórców literatury dla młodych czytelników począwszy od czasów najdawniejszych do jej współczesnych. W rozprawie znalazły się publikowane wcześniej na łamach „Przeglądu Pedagogicznego” fragmenty omówień i recenzji.

W wypowiedziach krytycznoliterackich Szycówna wysoko oceniała nestorów literatury dziecięcej z Klementyną z Tańskich Hoffmanową, ze Stanisławem Jachowiczem i z Pauliną Krakowową na czele. Jej zdaniem Jachowicz przez swoje Bajki i powiastki dał początek nowemu rodzajowi w literaturze dziecięcej – poezji dla dzieci (Rys historyczny literatury dziecięcej, w: Nasza literatura dla młodzieży). W literaturze dla młodych odbiorców z l. 1850– –1870 dostrzegała tendencyjność, wyodrębniła też trzy najważniejsze kierunki: narodowy, pobożny i praktyczny (pobudzający do pracy, oszczędności, rozsądku). Nowe prądy widziała zaś dopiero w piśmiennictwie z l. 1870–1890 i w dziełach późniejszych. Za jedną z wybitniejszych pisarek pozytywistycznych uznawała Jadwigę Papi. Tendencja jej powieści – pisała w rozprawie z 1904 r. – „zawsze moralna i szlachetna, odbija hasła i ideały współczesne, przedstawia w bohaterach swych nie niedoskonałości papierowe lub symbole cnót i wad różnych, lecz prawdziwe dzieci” (Rys historyczny). W szkicu jubileuszowym na cześć Papi podkreślała, że pragnie ona „oddziałać nie przez dowcipne morały, lecz przez samo przedstawienie rzeczy”, jest oryginalna, coraz bardziej odchodzi od tendencyjności na rzecz artyzmu, zbliżania się „ku szczytnym ideałom dobra i prawdy” (Teresa Jadwiga Papi, „Przegląd Pedagogiczny” 1897, nr 1). Równie wysoko oceniała Szycówna twórczość Marii Julii Zaleskiej za głębokie wniknięcie w psychologię dziecka i unikanie moralizowania, wielki talent literacki oraz wszechstronność polegającą na umiejętnym łączeniu fantazji z wiedzą naukową, zwłaszcza przyrodniczą ([rec.] „Gwiazdka dla grzecznej dziatwy przez M.J. Zaleską”, „Przegląd Pedagogiczny” 1892, nr 24). Pozytywnie wypowiadała się również na temat pisarstwa Zuzanny Morawskiej, doceniając prostotę opowiadania i obecność humoru ([rec.] „Powiastki drobne przez Z. Morawską”, tamże), krytykując zaś błahość, trywialność niektórych treści (Rys historyczny). Zarówno komplementy, jak i spostrzeżenia krytyczne kierowała pod adresem powieści historycznych Walerego Przyborowskiego, zwracając uwagę na poczytność zwłaszcza Bitwy pod Raszynem. Krytykowała jednak „brak poważniejszej myśli”, popadanie w manierę i nieliczenie się z wymaganiami pedagogiki przez autora Szwedów w Warszawie (Rys historyczny). Na łamach „Przeglądu Pedagogicznego” recenzowała też utwory Walerii Marrené-Morzkowskiej, a w 1903 r. opublikowała dłuższą rozprawę w związku ze śmiercią autorki. Podkreślała, że pisarka była „zawsze wierna swemu ideałowi, polegającemu na budzeniu w młodzieży miłości dobra, prawdy i piękna” (Waleria Marrené-Morzkowska jako autorka pedagogiczna, „Przegląd Pedagogiczny” 1903, nr 24).

Rodzajem objawienia i nowego zwrotu w literaturze dla dzieci lat 90. XIX w. nazywała pojawienie się tomików poetyckich Marii Konopnickiej (W domu i w świecie, Moja książeczka, Wiosna i dzieci). Jej zdaniem „przekonują one, że dla dzieci można pisać pięknie, a z wielką prostotą” (Rys historyczny). Szycówna podkreślała, że twórczość autorki Stefka Burczymuchy stanowiła wzorzec, którym inspirowali się Kazimierz Gliński, Artur Oppman, Józef Jankowski i in. Chwaliła wdzięk formy, podniosłą treść, umiejętność wydobywania piękna ukrytego w przedmiotach i otoczeniu, miłość bratnią ([rec.] „W domu i w świecie. Książka dla dzieci od lat 10 do 12 napisana przez Marię Konopnicką”, „Przegląd Pedagogiczny” 1891, nr 24). Pisarstwu Konopnickiej poświęciła również rozprawę jubileuszową z okazji dwudziestopięciolecia jej pracy Maria Konopnicka jako autorka dla dzieci („Przegląd Pedagogiczny” 1902, nr 18–21), podkreślając w niej, że poetka mistrzowsko portretowała „światek dziecięcy” (Maria Konopnicka jako autorka dla dzieci, tamże, nr 19), ale też życie ludu. Zwracała przy tym uwagę na przywiązanie do miejsc rodzimych przez prostotę, humor, snucie opowieści (tamże, nr 20). Równie ważne przymioty twórczości Konopnickiej dostrzegała w ukazywaniu „czarów przyrody” oraz pierwiastków religijnych, które zwracają „myśl dziatek ku Bogu” (tamże).

Pisała z uznaniem o wędrówkach po kraju Marii Julii Zaleskiej (Przygody młodego podróżnika w Tatrach), Stefana Gębarskiego (Dwa dni w podróży), prozie przygodowo-podróżniczej polskiego Verne’a – Władysława Umińskiego (m.in. Zwycięzcy oceanu, 1891; Balonem do bieguna, 1893). Powieści tego ostatniego chwaliła za barwne przygody, piękne opisy przyrody, humor, ale też ganiła za nieprawdopodobieństwa, elementy sensacyjne ([rec.] „Podróż bez pieniędzy”. Władysław Umiński. Nakład Gebethnera, „Przegląd Pedagogiczny” 1894, nr 24).

Dużo miejsca Szycówna poświęcała ocenie literatury obcej. Omawiając Serce Edmonda De Amicisa (wyd. pol. 1889), które postrzegała jako wzór pisarstwa dla dzieci, zwracała uwagę na przeżycie się idei pozytywistycznych, a zwłaszcza praktycyzmu i utylitaryzmu: „[…] dopiero Pamiętnik chłopca Amicisa […] otworzył oczy naszym autorom, o czym należy dzieciom mówić […], jeśli mają być ludźmi w całym tego słowa znaczeniu” (Rys historyczny). Podobne wątki dostrzegała w innych polskich powieściach (zob. Słoneczko, 1896, j. Chrząszczewskiej; Serce, 1896, T. Prażmowskiej; Dzieci Warszawy, 1896, Z. Bukowieckiej). Krytyczniej Szycówna odnosiła się do tłumaczonych na język polski powieści podróżniczo-przygodowych i fantastycznych Jules’a Verne’a, licznych robinsonad. Uznawała je za utwory sensacyjne, silnie drażniące nerwy, choć bardzo poczytne i chętnie wydawane przez współczesnych jej wydawców (Rys historyczny). Krytykowała polskie wydanie Skarbów na wyspie Roberta Louisa Stevensona z 1893 r. ze względu na antypedagogiczny wydźwięk powieści, a zwłaszcza „sceny pijackie, burdy karczemne, nikczemne spiski”, drastyczne sceny mordu ([rec.] „Skarby na wyspie. Powieść dla młodzieży przez Stevensona”, „Przegląd Pedagogiczny” 1892, nr 24).

Pozytywne recenzje zyskiwały natomiast polskie robinsonady. Za wzorzec tego typu powieści uznawała Robinsona polskiego, czyli przygody młodzieńca (1892) Adolfa Dygasińskiego, gdyż „pomimo dydaktycznego założenia, które leży w podstawie powieści, autor umiał się ustrzec banalności” ([rec.] „Przygody młodzieńca, czyli Robinson polski”, dla młodzieży napisał Ad. Dygasiński, „Przegląd Pedagogiczny” 1891, nr 24). Równie wysoko oceniała nurt beletryzowanych powieści i opowiadań o tematyce przyrodniczej, stanowiących nieoceniony materiał dydaktyczny (zob. B. Dyakowskiego Las i jego mieszkańcy, Z naszej przyrody, 1903; utwory M. Weryho, [rec.] Maria Weryho, „W ogródku Naci”, „Przegląd Pedagogiczny” 1895, nr 24).

W zgodzie z pozytywistyczną pedagogiką Szycówna miała sceptyczny stosunek do baśni jako lektury dziecka. W recenzji zbioru braci Grimmów podkreślała: „O ile dla dzieci małych w okresie przedszkolnym baśnie czarodziejskie są całkiem niestosowne, a często szkodliwe, o tyle dzieciom starszym, trochę umiejącym rozróżnić zmyślenie od prawdy, nie mamy powodu bronić tego czytania, byle tylko zachować w nim miarę i czynić odpowiedni wybór” ([rec.] „Baśnie dla dzieci i młodzieży. Bracia Grimm. Według oryginału niemieckiego opracowała C. Niewiadomska”, „Przegląd Pedagogiczny” 1894, nr 24).

Ważne miejsce w wychowaniu i kształceniu dzieci zajmowały według Szycówny czasopisma, które oceniała na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”, biorąc pod uwagę ich poziom merytoryczny, układ treści, ale też atrakcyjność z punktu widzenia czytelnika. Przyglądała się „Przyjacielowi Dzieci”, „Wieczorom Rodzinnym”, a także publikowanym w nich powieściom, poezji, pogadankom, rozprawkom naukowym, wyrażając przekonanie, że „jednym z obowiązków pisma dziecinnego jest przyzwyczajanie młodzieży do porządnego czytania” (Czasopisma dla dzieci w roku 1890, „Przegląd Pedagogiczny” 1891, nr 3).

Zadania literatury dla młodych odbiorców. „Książka dla dziecka ma stokroć większe znaczenie niż dla dorosłego […]. Utwory czytane w dzieciństwie są nader ważnym czynnikiem w kształtowaniu charakteru i wyrobieniu poglądów życiowych. Stąd dzieciom tylko najlepsze książki dawać należy” – pisała Szycówna w rozprawie o Konopnickiej (Maria Konopnicka jako autorka dla dzieci, „Przegląd Pedagogiczny” 1902, nr 18). Upominała się tym samym o odrębną literaturę dla dzieci, tworzoną nie tylko przez drugorzędnych, ale przede wszystkim wybitnych twórców: „Niech prawdziwy poeta uzna, że społeczeństwo składa się nie tylko z członków dorosłych, lecz i z dzieci, i zechce czasami tych maleńkich obywateli obdarzyć utworami swego pióra” (tamże).

Uwagi metakrytyczne. Szycówna domagała się fachowej krytyki piśmiennictwa dla młodych odbiorców. Jej zdaniem do „najważniejszych przeszkód dla rozwoju literatury dla młodzieży należy brak fachowej krytyki pedagogicznej; wszystko, co dotychczas uczyniono w tym kierunku, uważać można jedynie za próbę, za usiłowanie, za materiał, który dopiero przyszłość może spożytkować należycie” (Rys historyczny). Za przełomowe uznała lata 70. XIX w., kiedy to na łamach czasopism, takich jak „Ateneum”, „Biblioteka Warszawska”, „Rocznik Pedagogiczny”, „Przegląd Pedagogiczny”, publikowano na dużą skalę recenzje, omówienia, „przeglądy gwiazdkowe”, zaczęły też wówczas wychodzić krytyczne katalogi rozumowane autorstwa m.in. Jana Karłowicza, Adolfa Dygasińskiego, Władysława Nowickiego (tamże).

Podsumowanie. Aniela Szycówna wniosła duży wkład do krytyki literatury dla dzieci i młodzieży na przełomie XIX i XX w., publikując pierwszy zarys piśmiennictwa dla młodego odbiorcy w ujęciu historycznoi krytycznoliterackim, zamieszczając liczne recenzje ukazujących się na ziemiach polskich książek i czasopism. Wyrastając z tradycji pozytywistycznej, pogłębiła kryteria oceny utworów dla dzieci i młodzieży o aspekty psychologiczne, etyczne i artystyczne. Popularyzowała jednocześnie twórczość wybitnych pisarek, pokazując wkład kobiet w powstanie i rozwój polskiej literatury dla najmłodszych (I. Kosmowska, D. Milkuszyc, A. Szycówna, Kobieta polska jako autorka pedagogiczna, 1912).