Szymanowska Natalia

Grażyna Borkowska

Powieściopisarka, tłumaczka, krytyczka literacka. Pseudonimy i kryptonimy: Anatol; Anatol Krzyżanowski; An. Krzyż.; An. Krz.

Informacje biograficzne. Jak podają źródła (niemetrykalne, PSB), Natalia Janina Szymanowska urodziła się w 1858 r. we wsi Rębowo/ Rębów (pow. gostyński; nie: gostyniński). Jej ojcem był Edmund Leon Jakub Krzyżanowski h. Świnka, obywatel ziemski, matką była zaś Józefa Ksawera z Racięckich. Miała cztery siostry: Marię Pulcherię (zam. Wiercińską), Krystynę Julię Teresę, Krystynę i Helenę Józefę. W 1898 r. zawarła związek małżeński z Janem Nepomucenem Michałem Szymanowskim, urzędnikiem Kolei Żelaznej w Warszawie, synem Jana i Marii z Kosińskich, liczącym 24 lata. Jeśli data urodzenia Natalii jest poprawna, to w dniu ślubu miała lat 40, a nie 29, jak podała. Byłaby więc 16 lat starsza od małżonka. Nie wiadomo też, kiedy nazwisko mężowskie zostało poprzedzone przydomkiem Korwin. Nekrolog podpisany przez męża, siostry i rodzinę komunikuje śmierć Natalii Korwin-Szymanowskiej („Kurier Warszawski” 1922, nr 284). Nb. nekrolog jej matki również zawiera przydomek, wcześniej niepodawany przy jej nazwisku rodowym: Józefa z Pomian-Racięckich Krzyżanowska („Kurier Warszawski” 1915, nr 53). Być może istniał nieformalny (może nawet nielegalny) obyczaj przypisywania sobie i bliskim prestiżowych przydomków (herbów) należących do innych linii rodzinnych. Nie wiadomo, gdzie przyszła pisarka pobierała nauki, odebrana edukacja dała jej świetną znajomość kilku języków europejskich, m.in. francuskiego i angielskiego, i duże oczytanie. Sporo pisała (powieści, recenzji), a także tłumaczyła. Podróżowała po Europie, dzieląc się wrażeniami z Wiednia. Opublikowała opowiadania W więzach: zbiór nowel (1897), Przełom i inne nowele (1898), Satysfakcja honorowa (1918), Dwa prądy: powieść na tle współczesnym (1890; odznaczenie w konkursie „Kuriera Warszawskiego”), Mimoza (1894), Galatea: powieść współczesna (1896), Pasierby: powieść na tle współczesnym (1897; ze wstępem H. Sienkiewicza), Psyche (1894), Ogniwa: powieść spółczesna (1904), Na strażnicy (1901), Odrodzenie: powieść współczesna (1907), U progu nowego życia (1908), Wobec sumienia (1908), W ogniu próby: z dni trwogi i zamętu (1910), Za cudze winy: powieść współczesna (1912), Promień Boży: powieść współczesna (1914). Przetłumaczyła na język polski powieść Rudyarda Kiplinga The Light That Failed (Zwodne światło, 1893), nowelę Roberta Louisa Stevensona (Olalla, 1889), powieść Quille-Penne’a (właśc. John Sholto Douglas) Salon i kulisy (1887), powieść Argles (pseud. Margaret Wolfe Hungerford) Gorzka nagroda (1889). Współpracowała z kilkoma redakcjami: „Tygodnikiem Mód i Powieści”, „Bluszczem”, „Nową Reformą”, „Wędrowcem”. Zmarła 14 X 1922 w Pruszkowie (w akcie zgonu podano, że miała lat 54). Została pochowana w Warszawie na Powązkach.

Twórczość powieściowa i krytycznoliteracka. Natalia Szymanowska, pisząca konsekwentnie pod pseudonimem Anatol (anagram imienia Natalia) Krzyżanowski, ma na swoim koncie kilkadziesiąt powieści obyczajowych i opowiadań, często wyposażonych w wątek kryminalny. W nielicznych wzmiankach są one określane jako utwory drugorzędne. Wypowiedzi krytyczne mają znacznie wyższy status; ujawniają estetyczne i społeczne upodobania autorki i poniekąd epoki. Szymanowska skłania się ku powieściom w stylu bien fait, tzn. skomponowanym według jasnego wzoru o prostej architektonice, przypominającego regułę „trzech jedności”, pozbawionego epizodów, wtrąceń, przedakcji itd. Lalka Bolesława Prusa nie spełnia tych wymagań, dlatego autorka ocenia utwór ambiwalentnie, przyznając mu jednak wiele zalet przewyższających wady: zgodność z rytmem przedstawianego życia, jego bogactwo. Polemizuje natomiast z przejawiającym się w kreacjach kobiecych mizoginizmem autora (Prądy społeczne w zwierciadle literatury, „Tygodnik Mód i Powieści” 1890, nr 7–9). Małe formy narracyjne ocenia, stosując podobne kryteria (zwięzłość), przy stosunkowo szerokim tle społecznym (Wincenty Kosiakiewicz: sylwetka literacka, tamże, nr 25–27). Jak wiele krytyczek przełomu wieków podejmuje się również oceny dzieł malarskich. Tolerancja Szymanowskiej dla nowych technik malarskich, w tym dla impresjonizmu, była ograniczona: była skłonna je akceptować, gdy dotyczyły obrazów fantastycznych lub niefiguralnych (J. Pankiewicz); malowanie natury metodą rozmytych plam wydawało jej się błędem w sztuce, jak np. w przypadku Władysława Podkowińskiego („Tygodnik Mód i Powieści” 1889, nr 25; 1890, nr 12, 21).

Émile Hennequin. Estopsychologia. Szymanowska nie hołdowała konsekwentnie żadnej konkretnej teorii krytycznej; ale jej kryteria oceny dzieła literackiego nie były też przypadkowe. Wydaje się, że wiele czerpała z koncepcji Émile’a Hennequina, którego miała „zaszczyt językowi polskiemu przyswoić” („Nowa Reforma” 1891, nr 143; opublikowany po polsku przekład La critique scientifique (1888) jest dziełem innego autora). Niejednokrotnie przywoływała pojęcie estopsychologii, którą Hennequin definiował jako naukę składającą się z trzech składników: z analizy utworu, jego treści i sposobów wyrażania; z hipotezy psychofizjologicznej odtwarzającej obraz, wyobrażenia umysłu, którego dzieło jest wytworem; z przyjęcia założenia, że dzieło jest znakiem zewnętrznym tych, którym się podoba, będąc jednocześnie znakiem autora (Zarys krytyki naukowej, przeł. F.A. Gawroński, 1892). Krytyczka nie zdobywa się na gest francuskiego autora, by zerwać z koncepcją Taine’a (Hennequin twierdził, że taine’owskie czynniki wpływu, zwłaszcza środowisko i rasa, oddziałują znacząco na twórcę tylko w warunkach kultury pierwotnej). W recenzji powieści Adolfa Dygasińskiego Pan Jędrzej Piszczalski („Nowa Reforma” 1891, nr 141–143) pokazuje, że można i trzeba obie koncepcje łączyć dla pełnego rozumienia utworu literackiego. Wiele inspiracja Hennequinowska wyjaśnia: tolerancję krytyczki dla powracającej fali tendencyjności; tu autorka polemizuje z Zenonem Przesmyckim (Jan Żagiel) na temat Piękna jako naczelnej wartości dzieła sztuki, stwierdzając, że tendencyjność nie wyklucza piękna (dowodem są powieści Prusa, Orzeszkowej, Jeża i in.). Przychylność dla tendencji tłumaczy wagę przywiązywaną do zwięzłości, prostej architektoniki dzieła. W żadnej ze swoich wypowiedzi krytycznych Szymanowska nie zamyka się w kręgu utworu. Idzie dalej, au-delà. Podkreśla, że dzieło mówi wiele o autorze, ale także o społeczeństwie, które je czyta, nie tylko o tej jego części, której dzieło się podoba. Tę korektę teorii francuskiego krytyka Szymanowska sformułowała, być może obserwując recepcję Lalki. Pisała o zastanawiająco długim milczeniu prasy, a zatem każda reakcja dostarcza badaczowi ważnych informacji socjologicznych i winna być wzięta pod uwagę. W recenzji powieści Szary wilk Adama Krechowieckiego („Tygodnik Mód i Powieści” 1892, nr 28) autorka, oszołomiona brutalnością obrazów, nie podważa ich wartości, przywołując jeszcze jedną zasadę krytyczną zapożyczoną tym razem od Ferdinada Brunetière’a: „Ktokolwiek chciałby oceniać autora nie według jego dążeń, ale według własnych tendencji, tego sąd może otrzymać wszelkie inne miano, lecz nie zasłuży nigdy na nazwę krytyki” (tamże). Można zatem mówić o eklektyzmie krytycznym Szymanowskiej, utkanym z wątków wybranych w sposób przemyślany i wewnętrznie niesprzeczny.

Ze świata. Szymanowska dostarczała nie tylko informacji na temat literatury i kierunków rozwoju sztuki w różnych krajach, ale też komentowała zachodzące zmiany. Koniec wieku przynosi zwyżkującą formę powieści angielskiej; pojawia się George Meredith, autor powieści psychologicznych, i Rider Haggard, którego zasługą nieartystyczną i niewielkiej wagi, a jednak ciekawą, jest nawiązanie do telepatycznych zdolności człowieka przedstawionych przez Camille’a Flammariona w dziele Uranie (1889) (Telepatia w powieści, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1892, nr 14). Znacznie przychylniej wartościuje powieść amerykańską, m.in. utwór Johna Alsopa Paine’a, poświęconą żywotowi Chrystusa (Notatki z literatur obcych, powieść amerykańska, tamże, nr 46). Krytyczka docenia prasę angielską, poświęcając jej interesujący, choć zaczerpnięty co do faktów z czasopisma francuskiego „La Revue politique et littéraire” artykuł Prasa angielska i jej potęga („Wędrowiec” 1893, nr 49). Wymienia dziesiątki tytułów angielskich – od prasy codziennej po czasopisma wysoce specjalistyczne. Prasa brytyjska rozwija się tak dynamicznie, bo jest tania, a niskie ceny rekompensuje liczba sprzedawanych egzemplarzy. Czytanie bowiem, czytanie gazet nie jest w Anglii jedynie rozrywką, to obowiązek obywatelski dający poczucie uczestniczenia w życiu społecznym.

O kobietach w życiu i powieści. Szymanowska ceniła twórczość kobiet, ale nie bezkrytycznie. Nie odmawiała Józefie Kisielnickiej talentu i ubolewała nad pomijaniem przez krytykę pisarzy/ pisarek minorum gentium, ale wytknęła jej monotematyczność: flirt w wielu odsłonach (Ostatnie powieści Estei, „Tygodnik Mód i Powieści” 1892, nr 18–19). Z ironią pisała o nudzie powieści angielskiej bijącej z utworów kobiecych, gdzie poszukiwanie zaginionego testamentu trwa koniecznie przez trzy tomy, po czym cnotliwe córki pastora wiążą się z lordami. W powieści Zofii Kowerskiej Rózia („Nowa Reforma” 1891, nr 261) dostrzegała niejasne podobieństwo do tych utworów, co uniemożliwiło utalentowanej pisarce i jej bohaterkom przybicie do innego portu niż małżeństwo ofiarowane w nagrodę za bierność i zacność. Chwaliła geniusz Deotymy (J. Łuszczewskiej) szykującej się do jubileuszu czterdziestopięciolecia pracy literackiej, ale zauważała, że nie jest ona taką wieszczką jak Adam Mickiewicz; brakuje jej popularności, szerokiego uznania (Deotyma, „Słowo” 1897, nr 120). Nie wiązała z artyzmem kobiet wyraźnych nadziei; inne nastawienie miała do kobiecych działań społecznych, które ujawniły swoją rangę podczas przygotowań do Wielkiej Wystawy Światowej otwartej w Chicago 1 V 1893. Natalia Szymanowska relacjonowała przebieg zdarzeń, zdaje się, zaocznie, nie opuszczając Warszawy. I sama była zdziwiona wielotorowością kobiecych aktywności.

Podsumowanie. Oba skrzydła twórczości Szymanowskiej, fikcjonalne i krytyczne, wzajemnie się w tym przypadku oświetlały. Jeśli zastanawiamy się, dlaczego dobrze wykształcona osoba zajmowała się pisaniem skromnych i prostych powieści obyczajowych, to warto wziąć pod uwagę taką oto okoliczność: Szymanowska doceniała np. u Dygasińskiego czy Klemensa Junoszy Szaniawskiego budowanie postaci charakterystycznych, typowych. „Typowe” bohaterki i „typowi” bohaterowie jej powieści skracali drogę do rozpoznania środowisk społecznych, gdzie znajdowali aplauz (trzecia zasada Hennequina). A że jej powieściom towarzyszyło duże zainteresowanie, nie ma wątpliwości: wznawiano je co kilka lat, Pasierbów w ciągu 25 lat od pierwszego wydania 8 razy. Szkoda, że autorka nie zdobyła się na analizę własnego przypadku.