Tarnowski Stanisław

Renata Stachura-Lupa

Historyk literatury, krytyk literacki, publicysta, działacz polityczny. Pseudonimy i kryptonimy: S.T., ST.T., [zbior.] Edward Rembowski, [zbior.] Światowid.

Informacje biograficzne. Stanisław Kostka Tarnowski urodził się 7 IX 1837 w Dzikowie jako syn Jana Bogdana Tarnowskiego h. Leliwa (1805–1850) oraz Gabrieli z Małachowskich h. Nałęcz (1800–1862). Po naukach początkowych pobieranych w domu rodzinnym pod kierunkiem Fortunata Brodzkiego uczęszczał do Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W latach szkolnych zawiązała się jego przyjaźń z historykami Tadeuszem Plińskim, Józefem Szujskim i Tadeuszem Wojciechowskim. Po maturze w 1854 r. rozpoczął studnia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, na przełomie 1855/1856 r. studiował w Wiedniu. Po powrocie do Krakowa kontynuował studia prawnicze, a dodatkowo przez semestr słuchał wykładów na Wydziale Lekarskim. W listopadzie 1857 r., po uzyskaniu urlopu, w towarzystwie Ludwika Wodzickiego wyruszył w podróż przez Francję i Hiszpanię do Egiptu, Ziemi Świętej, Syrii i Konstantynopola. Po powrocie do Krakowa przeniósł się na Wydział Filologiczny UJ, jeden semestr studiował w Wiedniu. W 1860 r. został galicyjskim korespondentem Biura Polskiego przy Hotelu Lambert. W Paryżu zawarł znajomość z redaktorami „Wiadomości Polskich” – Walerianem Kalinką i Julianem Klaczką. Na wieść o wybuchu powstania styczniowego wraz z bratem Juliuszem powrócił do kraju i zaangażował się w działalność związanego z „białymi” wydziału wojskowego Komitetu Obywatelskiego Galicji Zachodniej (późniejszej Rady Prowincjonalnej Galicji Zachodniej). W walkach nie uczestniczył. W nocy 30 IX/1 X 1863 został aresztowany i skazany za działalność konspiracyjną na 12 lat więzienia, później wyrok skrócono do ośmiu lat. Przebywał w więzieniu na Wawelu, w byłym klasztorze Karmelitów we Lwowie i w Ołomuńcu. W 1865 r., ułaskawiony przez cesarza Franciszka Józefa I, powrócił do Krakowa. Podczas pobytu w więzieniu tłumaczył prace angielskiego historyka Thomasa Babingtona Macaulaya. W 1866 r. wraz z przyjaciółmi Stanisławem Koźmianem, Józefem Szujskim i Ludwikiem Wodzińskim stworzył konserwatywny miesięcznik „Przegląd Polski”, na którego łamach ogłaszał swoją publicystykę, recenzje, studia i szkice historycznoliterackie (począwszy od szkicu Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej”, „Przegląd Polski” 1867, t. 4), kroniki literackie. Próbował sił jako literat: wraz z braćmi Ludwikiem i Henrykiem Wodzickimi, Augustem Gorayskim i Anną Mycielską, pod pseudonimem Edward Rembowski opublikował romans epistolarny Prawie powieść („Przegląd Polski, 1868, t. 3–4:), , pod pseudonimem Światowid (z L. Wodzickim, S. Koźmianem i A. Mycielską) powieść Kosze i koszyki („Przegląd Polski” 1869, t. 2, 1870, t. 3), z Władysławem Ludwikiem Anczycem anonimowo komedię Wędrówki po Galilei („Przegląd Polski” 1873, t. 4).

W 1867 r. został posłem na Sejm Krajowy, a niedługo potem członkiem Wydziału Krajowego i delegatem do Izby Poselskiej Rady Państwa w Wiedniu (mandat złożył w proteście przeciw konstytucji grudniowej). Jako członek Rady Szkolnej Krajowej angażował się w sejmowe debaty nad oświatą i edukacją w Galicji. W 1869 r. (wraz ze S. Koźmianem, L. Wodzickim i J. Szujskim) ogłosił na łamach „Przeglądu Polskiego” pamflet Teka Stańczyka, w którym zostały poddane krytyce m.in. ruch spiskowy i działania demokratów galicyjskich, antyklerykalizm, ateizm. W 1869 r. zdał również egzaminy doktorskie i po wygłoszeniu wykładu habilitacyjnego Ogólny obraz literatury politycznej w Polsce do końca XVIII wieku uzyskał pozwolenie na prowadzenie (veniam legendi) na UJ wykładów z historii literatury polskiej. W 1871 r. objął katedrę historii literatury polskiej i wszedł do Państwowej Komisji Egzaminacyjnej dla Nauczycieli Szkół Średnich. Wykładał dzieje literatury polskiej od XVI do XIX w. W UJ pełnił funkcje: dziekana Wydziału Filozoficznego (1882/83), prorektora (1887/1888, 1900/1901) i rektora (1886/1887, 1899/1900; w 1890 r. portret Tarnowskiego w stroju rektorskim namalował J. Matejko).

W 1870 r. został współwłaścicielem krakowskiego „Czasu” i ponownie wybrano go na posła do Sejmu Krajowego (mandat złożył w 1873 r., po upadku kampanii rezolucyjnej).W 1874 r. w Paryżu poślubił Różę Branicką (1854–1942). W pałacu na Szlaku w Krakowie małżonkowie prowadzili salon towarzyski. Mieli troje dzieci: Elżbietę (1875–1955), Jadwigę (1879–1945) i Hieronima (1892–1965). W l. 70. odwiedził m.in. Kijów, Moskwę, Wilno, Pomorze Gdańskie i Warmię, czego świadectwem stały się jego reportaże publikowane na łamach „Przeglądu Polskiego”. Od 1877 r. kontynuował działalność parlamentarną. We wrześniu 1880 r. należał do grona osób, które towarzyszyły cesarzowi Franciszkowi Jozefowi I podczas wizyty w Krakowie i we Lwowie. Współorganizował audiencję redaktorów czasopism katolickich u papieża Leona XIII (1879), uczestniczył w pielgrzymce słowiańskiej do Rzymu z okazji jubileuszu kanonizacji świętych Cyryla i Metodego (1881) i w kongresie katolików w Wiedniu (1889). W 1883 r. został członkiem delegacji, która w imieniu narodu polskiego ofiarowała Leonowi XIII obraz Jana Matejki Sobieski pod Wiedniem. W 1885 r. został mianowany przez cesarza dożywotnim członkiem Izby Panów i wszedł do Rady Państwa w Wiedniu. W grudniu 1898 r. otrzymał od cesarza godność tajnego radcy. Od 1900 r. zasiadał w Sejmie Krajowym jako wirylista (w związku z pełnieniem funkcji prezesa Polskiej Akademii Umiejętności). Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Wiednia. Po powrocie do Krakowa w 1916 r. wziął udział w obchodach z okazji odzyskania przez Polskę niepodległości,. Zmarł 31 XII 1917 w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1936). W 1937 r. jego prochy przeniesiono do kościoła dominikanów w Dzikowie.

Poglądy ideowo-estetyczne. Na twórczość piśmienniczą Tarnowskiego złożyły się artykuły publicystyczne oraz prace o charakterze krytyczno- i historycznoliterackim. Zakres zainteresowań literackich Tarnowskiego był szeroki: od literatury staropolskiej po współczesną. W jego dorobku znalazły się monografie, m.in. O dramatach Schillera (1896), Zygmunt Krasiński (1892, 1895), Henryk Sienkiewicz (1897), Adam Mickiewicz – życie i dzieła. Zarys biograficzny (1898), Julian Klaczko (1909), synteza Historia literatury polskiej (t. 1–6, 1900–1907), rozprawy, szkice, recenzje dzieł literackich i wspomnienia pośmiertne o autorach ogłaszane na łamach prasy (m.in. w „Przeglądzie Polskim”. „Czasie”, „Niwie”, „Wieku” i „Kronice Rodzinnej”) lub w wydawnictwach zbiorowych, przedmowy do dzieł innych autorów, tłumaczenia utworów obcojęzycznych, noty edytorskie i wypisy dla szkół gimnazjalnych. Z czasów młodości pochodziła fascynacja Tarnowskiego Friedrichem Schillerem, Johannem Wolfgangiem Goethem i literaturą romantyczną, zwłaszcza Zygmuntem Krasińskim, z którym Tarnowscy byli spokrewnieni. Za arcydzieło na skalę światową Tarnowski uważał Nie-Boską komedię, z dzieł obcych – trylogię Wallenstein Schillera..

Wobec romantyzmu nie krył podziwu i przywiązania, choć nie był bezkrytyczny. Z niechęcią odnosił się do mistycyzmu, patosu i czułostkowości, przejawów egotyzmu i egocentryzmu, epigoństwa. O Juliuszu Słowackim pisał: „[…] pod wpływem i wrodzonego usposobienia, i zewnętrznych okoliczności nauczył się w osobistej egzaltacji […] widzieć najwyższą na ziemi potęgę […]” (Profesora Małeckiego „Juliusz Słowacki”, „Przegląd Polski” 1867, t. 2; dalej: PP). Od artystów oczekiwał umiejętności godzenia w dziele artystycznym walorów poznawczych, estetycznych i moralnych. Uznając porządek społeczny za podstawę bytu wspólnoty, a rewolucję – za anomalię, zarówno twórców, jak i bohaterów ich dzieł rozliczał z lojalności wobec zbiorowości: rodziny, społeczeństwa, narodu i Kościoła. Potępiał postawy godzące, w jego ocenie, w interes społeczny: nawoływanie do przewrotów społecznych, niechęć do papiestwa, naruszanie zasad współżycia rodzinnego, wreszcie kult jednostki i indywidualizmu. W sprawach moralności był bezkompromisowy. W sztuce, jak i w życiu nie akceptował przejawów okrucieństwa, bezwstydności, hedonizmu, bezideowości, relatywizmu moralnego. Jak twierdził, prawo moralne jest elementem Boskiego planu względem człowieka, ma charakter pierwotny – wyprzedza zarówno indywidua ludzkie, jak i powstanie wspólnoty politycznej czy państwa.

W zgodzie ze stanowiskiem szkoły historycznej krakowskiej, w historii widział domenę Boga. Kulturę bizantyjską i chrześcijaństwo wschodnie oskarżał o zapóźnienie cywilizacyjne, partykularyzm i sprzyjanie caratowi, winą za upadek państwowości polskiej obarczał naród. Występując publicznie, przestrzegał przed osłabieniem więzi Polaków z Kościołem katolickim. Ataki na religię i tradycję chrześcijańską, próby ich zreinterpretowania np. przez modernistów, ze względu na związek polskości z katolicyzmem, uważał za sprzeczne z patriotyzmem i ideą solidaryzmu narodowego. Nie akceptował darwinizmu i materializmu, sprzeciwiał się przenoszeniu na grunt humanistyki zdobyczy nauk przyrodniczych. Twórczości spod znaku realizmu i naturalizmu zarzucał odejście od rzeczy wzniosłych i pięknych ku codzienności, doraźność, koncentrowanie się przede wszystkim na szczególe i podnoszenie zjawisk jednostkowych do poziomu uogólnienia. „[…] łudzą się artyści, którzy myślą, że ich talent, ich dzieło, zrobi wrażenie i wywoła podziw, choć przedmiot sam będzie odrażający lub obrzydliwy” (Henryka Sienkiewicza „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, PP 1888, t. 2).

Nie cenił powieści, poza utworami Henryka Sienkiewicza, które szczegółowo omawiał w artykułach prasowych, potem przedrukowanych w Studiach do historii literatury polskiej (t. 5, Kraków 1897). Powieściopisarstwo uważał za przejaw kultury tandetnej, schlebiającej gustom publiczności, był przeciwnikiem mieszania gatunków. Na początku l. 80. zapowiadał zmierzch powieści, spowodowany wyczerpaniem się schematów fabularnych, zawłaszczanych przez twórców piszących na zamówienie wydawnictw periodycznych. Odrzucał lub wybiórczo akceptował literaturę młodopolską (L. Rydla i K.M. Górskiego), w której widział świadectwo rozkładu i przesilenia. Nie poznał się na talencie m.in. Stanisława Wyspiańskiego, ogłosił anonimowo pamflet na artystę (Czyściec Słowackiego. Realistyczno-fantastyczny, satyryczno-symboliczny, dźwiękowo-kolorystyczny, marmurowo-eteryczny, pastelowo-monumentalny, miniaturowo-kolosalny, humorystyczno-tragiczny, opisowo-dramatyczny, śliczny poemat modernistyczny, Wiedeń 1903). Symbolizmu i impresjonizmu nie lubił, ale i nie rozumiał: „[…] mniemane symbole to przeskoki myśli, to kojarzenie pomysłów, które nic wspólnego jeden z drugim nie mają, to nie jest myślenie zawikłane. Ale głębokie, to jest negacja wszelkiej logiki w myśleniu” (Historia literatury polskiej, t. 6, cz. 2, Kraków 1907).

Jako krytyk i historyk literatury Tarnowski nawiązywał do różnych tradycji estetycznych: od klasycznej estetyki niemieckiej Schillera i Goethego, przez estetykę Georga Wilhelma Friedricha Hegla i jego polskich interpretatorów czy kontynuatorów, aż po estetyki współczesne. Z powodzeniem odnawiał model krytyki łączącej kategorie romantyczne z uniwersalizmem klasycznym, włączając się w spory ideowo-estetyczne swojej epoki (np. polemizował z założeniami estetyki naturalistycznej, odrzucał tragizm oparty na determinizmie czy młodopolskim „światopoglądzie tragicznym”, głosił możliwość przezwyciężenia dychotomii realizm–idealizm na drodze kompromisu). W literaturze cenił harmonię, wstrzemięźliwość i wyobraźnię. Usiłował wypracować własny język opisu dzieła literackiego, adekwatny do konserwatywnej wizji świata, w której historia państw i narodów, porządek społeczny, moralność, wreszcie piękno i sztuka znajdują swoje uzasadnienie w Boskiej transcendencji. Refleksję metakrytyczną podejmował rzadko, okazjonalnie, rozpraw teoretycznych nie pisał. W przeciwieństwie do pozytywistów nie wierzył w możliwość zobiektywizowania procesu poznawczego, dlatego bronił prawa krytyka do wyrażania własnych sądów o literaturze. „Czy Taine istotnie robi to, co chce i obiecuje? Czy jego formuła, recepta na psychologiczną znajomość ludzi i społeczeństw (pochodzenie i otoczenie) jest dostateczną i wystarcza do rozwiązania tych zagadnień?” – pytał na marginesie Mesjanistów i słowianofilów Mariana Zdziechowskiego (PP 1888, t. 1). Jak dowodził w Przedmowie do Historii literatury polskiej (Kraków 1903), obiektywizm krytyków pozytywistycznych, zakładający wyciszenie żywiołu podmiotowego, nie wychodzi poza warstwę deklaratywną, jest sprzeczny z naturą działalności naukowej, a co więcej – niemożliwy do zrealizowania w praktyce. Prawo do wartościowania i subiektywnego sądu stanowi jedną z podstaw metody krytycznoliterackiej Tarnowskiego. Już w przedmowie do Pisarzy politycznych XVI wieku (Kraków 1886), uprzedzając zarzut stronniczości, zastrzegał: „Że moje zdanie o ich zasłudze lub szkodliwości może być mylne, to wiem: ale tego stanowiska zmienić nie mogę, bo musiałbym na to zmienić rodzaj swego umysłu i swojej natury, a to ode mnie nie zależy”. Za cel stawiał sobie kształtowanie opinii odbiorców o literaturze, wpływanie na ich moralność, postawy narodowe i społeczne, upodobania estetyczne. Piękno, naturę ludzką, istotę sztuki, jak i kryteria oceny dzieł artystycznych uważał za uniwersalne i niezmienne.

Tarnowski pisał stylem emotywnym (H. Markiewicz), bogatym w figury retoryczne i nakierowanym na odbiorcę. Posługiwał się pytaniem retorycznym, apostrofą, antytezą i stylem ucinkowym. Unikał teoretyzowania, balastu fachowej terminologii, popisów erudycji. Dbał, by jego przekaz był atrakcyjny dla odbiorców zarówno pod względem treści, jak i formy. Na przestrzeni lat nie zmieniał zasadniczo swoich sądów o autorach ani kryteriów oceny ich dzieł, nawet wobec dokonującego się w nauce o literaturze postępu wiedzy.

Kontrowersje i uznanie. Za życia, jak i po śmierci Tarnowski doczekał się wielu, czasem sprzecznych, ocen. Wśród współczesnych ze swojego pokolenia uchodził za autorytet w sprawach literackich: jego prace o literaturze budziły kontrowersje, ale nie wypadało ich nie znać, nie czytać, zwłaszcza że w jego dorobku naukowym nie brakowało dokonań pionierskich, które z czasem stały się „prawdami obiegowymi”, szczególnie jeśli idzie o twórczość pisarzy dawnych, Krasińskiego, komedie Fredry. „Czarną legendę” Tarnowskiego jako badacza, który nie zna się na literaturze i nie umie wyjść poza ograniczenia swojej koterii, stworzyła dopiero krytyka młodopolska pod piórem Adolfa Nowaczyńskiego, Wilhelma Feldmana, Stanisława Brzozowskiego i Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Hrabiego profesora obśmiewano w Zielonym Baloniku i utożsamiano z postacią Prezesa z Wyzwolenia Wyspiańskiego. Atakując Tarnowskiego, mierzono w arystokrację i ideologię stańczykowską. „P. Tarnowskiemu wydaje się, że oceną jest zestawienie pism i poglądów tego lub owego pisarza z tymi uprzedzeniami, jakie panują w klice, która hr. Tarnowskiego otacza i którą podoba mu się uważać za społeczeństwo polskie” – pisał Brzozowski (Współczesna krytyka literacka w Polsce, Stanisławów [1907]). Feldmana zaliczał Tarnowskiego do „pomniejszycieli olbrzymów”, nazywał „umysłem gnuśnym”, „dziwnie […] prostym i nieskomplikowanym, przesiąkłym zarazem wszystkimi konwenansami salonu, wszystkimi tradycjami gustów arystokratycznych”, bez polotu i wyczucia, „co ludzkość, co żywych boli, wstrząsa, zapala, do rozpaczy doprowadza” (Pomniejszyciele olbrzymów (Szkice literacko-polemiczne), Stanisławów 1906). Po latach zasługi Tarnowskiego dla krytyki i historii literatury podnieśli m.in. Stanisław Pigoń i Wacław Borowy. Krytykiem „w wielkim stylu, może nawet największym […], jakiego mieliśmy w ubiegłym stuleciu” nazwał Tarnowskiego Julian Krzyżanowski. Wśród krytyków polskich XIX w., zauważał z kolei Henryk Markiewicz, „nie ma ani jednego, u którego można by znaleźć tak wiele stron kompromitujących i tak wiele stron świetnych”.