Tetmajer Kazimierz Przerwa

Izabela Grzelak

Poeta, nowelista, powieściopisarz, dramaturg, publicysta i krytyk. Pseudonimy i kryptonimy: Erteka; Fantazy; J.K.T. de Przerwa; Jot. Ka. Er.; (k.t.); K.T.; (K.T.); K. Tet.; K. Tetm.; Ka.-Te.; Kaz. Tet.; Kaz. Tetm.; Kaza; Kazimierz Przerwa; Kaź. Tet.; Kaźmirz Przerwa; (kt.); Kt.; r.; Szyldkred; (t.); –?–.

Informacje biograficzne. Jan Kazimierz Przerwa-Tetmajer urodził się 12 II 1865 w Ludźmierzu na Podhalu jako syn marszałka pow. nowotarskiego Adolfa Przerwy-Tetmajera (1812– –1892) i jego drugiej żony Julii z Grabowskich (1837–1914), córki zamożnego kupca. Jego przyrodnim bratem był malarz i poeta Włodzimierz Tetmajer (1861–1923), ze strony ojca był spokrewniony z poetą i matematykiem Józefem Przerwą-Tetmajerem (1804–1880), a ze strony matki z pisarzem i tłumaczem Tadeuszem Boyem-Żeleńskim. W 1883 r., po utracie majątku ludźmierskiego, wraz z rodziną przeniósł się do Krakowa. Po ukończeniu Gimnazjum Bartłomieja Nowodworskiego (1884) rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim: najpierw jako słuchacz nadzwyczajny na wydziale filozoficznym, uczęszczając jednocześnie na wykłady z zakresu prawa, później jako słuchacz zwyczajny na wydziale prawa, a ostatecznie jako słuchacz zwyczajny na wydziale filozoficznym. Przyjaźnił się z Ferdynandem Hoesickiem, Lucjanem Rydlem, ze Stanisławem Estreicherem, z Zygmuntem Przybylskim. Już na studiach odniósł pierwsze sukcesy literackie. Zadebiutował w 1886 r. nowelą Rekrut. W tym samym roku opublikował poemat prozą Illa. Jednak dopiero dzięki wydaniu w 1894 r. drugiej serii Poezji zyskał sławę i miano wyraziciela epoki. W 1896 r. przebywał w Heidelbergu jako osobisty sekretarz Adama Krasińskiego. Często wyjeżdżał za granicę, m.in. do Szwajcarii, Włoch, Francji, Niemiec. Mieszkał na przemian w Krakowie, Zakopanem i Warszawie. Był taternikiem. Miał nieślubnego syna Kazimierza Stanisława (1901–1933), który zmarł śmiercią samobójczą. W 1912 r. obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy. Po I wojnie osiadł na stałe w stolicy. W 1921 r. został prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich, następnie jego członkiem honorowym. W 1928 r. otrzymał nagrodę miasta Warszawy, a w 1934 r. został honorowym członkiem Polskiej Akademii Literatury. Choroba psychiczna (będąca efektem zakażenia kiłą) i utrata wzroku zmusiły go do zaprzestania pisania. Po wybuchu II wojny światowej i ewakuowaniu przez Niemców Hotelu Europejskiego, w którym miał zapewniony pokój i utrzymanie dzięki księciu Sewerynowi Czetwertyńskiemu (od 1925 r. emeryturę finansowało mu miasto Bydgoszcz), został przewieziony do warszawskiego Szpitala Dzieciątka Jezus, w którym zmarł 18 I 1940. Sekcja zwłok wykazała nowotwór przysadki mózgowej. Jego ciało spoczęło w grobie syna na Powązkach. W 1986 r. staraniem Związku Podhalan prochy artysty zostały przeniesione na stary cmentarz w Zakopanem.

Działalność literacka i krytyczna. Tetmajer współpracował z licznymi czasopismami. W 1889 r. był współredaktorem „Ogniska”, a w l. 1889–1893 „Kuriera Polskiego”. Zaangażowany w działalność rewolucyjną, redagował „Pracę Narodową” (1905). Pracował w redakcjach „Tygodnika Ilustrowanego” (1888), „Kuriera Warszawskiego” (1889), krakowskiego „Czasu” (1893). Publikował recenzje także m.in. w „Głosie”, „Maskach”, „Nowej Reformie”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Życiu”. Pisał też przedmowy, często na prośbę autorów, m.in. do Nowel Władysława Orkana (1898), zbiorów poetyckich Kazimierza Laskowskiego (1907, 1909), poezji legionowych Józefa Relidzyńskiego (1916), Z gleby kujawskiej Stanisława Przybyszewskiego (1932). Do prasy przesyłał artykuły zwykle na zamówienie wydawców, np. pożegnania wielkich literatów, m.in. Adama Asnyka (Adam Asnyk, „Tygodnik Ilustrowany” 1897, nr 33), Marii Konopnickiej (Pieśń i czyn Konopnickiej, „Tygodnik Ilustrowany” 1910, nr 43), Elizy Orzeszkowej (Pamięci Orzeszkowej, tamże, nr 23), Bolesława Prusa (Bolesław Prus, „Wisła” 1912, nr 14). W swoich wypowiedziach krytycznoliterackich zaznajamiał czytelników z biografią autora, przedstawiał problematykę dzieła, dzielił się refleksjami na temat utworu.

Koncepcja literatury i krytyki. Według Tetmajera źródłem literatury są natchnienie i wyobraźnia (fantazja). Twórca sam musi „się unieść”, aby unieść innych (dlatego np. Tetmajer krytykował poezję A. Asnyka). Potrzebna jest też umiejętność obserwacji, zwłaszcza w opisie przestrzeni i charakteryzowaniu bohaterów. Trzeba jednak być nie tylko obserwatorem, ale i „wizjonerem”, mieć „wyobraźnię stwarzającą”, nie tylko „odtwarzać”, ale i „tworzyć”. W recenzjach zwracał uwagę na głębię uczuć zawartych w utworze. Literatura według niego powinna wyrastać z osobistych doświadczeń i przeżyć, krytykował jednak zbędną egzaltację. Przekonywał, że nie wystarczy przekazać emocje, ale trzeba również wyrazić „myśl”, rozum, inteligencję twórcy. Cenił także talent, umiejętność oddania (zwłaszcza w poezji) wysokiego nastroju, prostotę wykorzystywanych środków artystycznych. Doskonałość formy była według niego sprawą drugorzędną.

Słowami kluczami w recenzjach Przerwy-Tetmajera jest „oryginalność” oraz jej synonimy i pochodne („samorodność”, „samodzielność”). Prawdziwym artystą jest pisarz umiejący stworzyć własny, nowy świat: „Artysta jest sam dla siebie światem” (Z powodu poezji Z. Dębickiego, „Kurier Warszawski” 1913, nr 156). Pamięta się tylko o takich twórcach, którzy zapoczątkowali jakiś kierunek, sposób tworzenia. Twórca musi jednak umieć tak przedstawić, wypowiedzieć swoją wizję, aby cechowało ją prawdopodobieństwo, aby czytelnik w nią uwierzył. Nadto nie należy zbytnio ulegać wpływom obcym, lepiej „wejść w siebie”. Oczywiście nie przeczy to potrzebie odwoływania się do wzorów; czerpanie inspiracji u innych zdarzało się i geniuszom, do których Tetmajer zaliczał m.in. Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.

W literaturze liczy się „prawda” – należy pisać to, co się myśli, opisywać to, co się widzi. „Artysta musi być swoim własnym dziełem; szczerość jest pierwszym warunkiem porządnego człowieka i porządnego artysty, prawda jest pierwszą podwaliną cnoty i sztuki” (Poeta a świat. Odpowiedź na list otwarty redakcji, „Zdrój” 1918, nr 2). Ważną kategorią o proweniencji romantycznej w ocenie utworów była dla Tetmajera również dusza (duch). Utwór powinien być portretem duszy artysty. Właśnie to przemawia do czytelnika, budzi w jego wnętrzu coś „nadzwyczajnego”, dotąd nieznanego. Kategoria duszy odnosi się jednak nie tylko do twórcy, arcydzieło jest bowiem wyrazem duszy społeczeństwa, narodu. Przeciwstawiał się też rozpoetyzowaniu i rozmarzeniu, co traktował jako eufemistyczne określenia lenistwa i gnuśności (Z powodu poezji). Literatura polska tylko wówczas będzie wielka, jeśli, poruszając tematykę uniwersalną, każdym słowem dowiedzie polskiego ducha. Zbiorowość polska nie zajmuje się jednak według Tetmajera literaturą, nie czyta jej i nie potrzebuje (zwłaszcza poezji). Przyczyn takiego stanu rzeczy upatrywał w upadku poezji po romantyzmie, brak dobrej poezji spowodował wzrost zainteresowań prozą, m.in. powieściami Józefa Ignacego Kraszewskiego i Henryka Sienkiewicza (Wielki poeta, „Tygodnik Ilustrowany” 1901, nr 43–51).

„Nowe tory dawnego wielkiego natchnienia”, odrodzenie liryki upatrywał w twórczości Wyspiańskiego: „Poezja polska wchodzi z Wyspiańskim w nowy znak” (tamże, nr 44). Uważał go za wieszcza, na którego od dawna czekał naród, nowatora idei i formy. Poddał jednak krytyce Legion („Czas” 1901, nr 42–44) m.in. za nadmiar egzaltacji i niepotrzebne zabiegi, np. brak interpunkcji, zbędne powtórzenia. Wesele uznawał natomiast za przejaw pełnego rozkwitu talentu Wyspiańskiego, mimo że został tam skarykaturowany pod postacią Poety (O „Weselu”, w: Notatki literackie, 1916).

W napisanym po śmierci Elizy Orzeszkowej artykule przedstawił propozycję rozróżnienia typów twórców: „Cztery są dla mnie najdoskonalsze typy arcytwórców: Shakespeare – najwyższa obojętność; Mickiewicz – największa uczuciowość; Byron – najgwałtowniejszy niepokój wewnętrzny; Goethe – najgłębsza filozofia indywiduum, człowieka” (Eliza Orzeszkowa, „Tygodnik Ilustrowany” 1907, nr 23).

Jako autor związany z literaturą tatrzańską zabierał głos w sprawie tzw. szkoły Tatr (Poeci Tatr, „Goniec Poranny i Wieczorny” 1905, nr 207, dod.). Do szkoły tej, obejmującej twórców piszących o Tatrach, zaliczał romantyków (np. S. Goszczyńskiego), pozytywistów (np. A. Asnyka) oraz sobie współczesnych (np. S. Witkiewicza). Jej przyszłość upatrywał m.in. w twórczości Władysława Orkana i Józefa Jedlicza. Duże nadzieje wiązał też z góralskim piśmiennictwem chłopskim (np. opowieści Sabały spisane przez A. Stopkę), z coraz powszechniejszym spisywaniem gwary i pieśni góralskich. Przekonany o zaletach folkloru tatrzańskiego, uważał, że potrzebne jest dzieło („epos homerycki”), które ocaliłoby przeszłość i teraźniejszość Tatr. Po przeczytaniu omówienia przez Walerego Gostomskiego Ballad tarzańskich Wacława Wolskiego („Książka” 1908, nr 8) wytknął autorowi brak znajomości podstawowych dat i faktów, dowodził np., że Tytus Chałubiński nie odkrył Tatr, gdyż były one już wówczas odwiedzane przez turystów. Polemizował z użytym przez Gostomskiego słowem „moda” na określenie szybkiego rozwoju literatury tatrzańskiej. Zdaniem Tetmajera to nie „moda” była powodem opiewania Tatr, ale wewnętrzna potrzeba twórców, którzy tam się urodzili, pisali więc z tęsknoty za dzieciństwem, młodością itd. (Do „Historii literatury tatrzańskiej” [1909], w: Notatki literackie).

Tetmajer wywarł ogromny wpływ na literaturę Młodej Polski (przede wszystkim na poezję). Uwielbiali go czytelnicy, szybko zauważyła krytyka. Jak podaje Nowy Korbut, w l. 1890–1918 powstało ok. 500 recenzji jego utworów, które zostały zamieszczone na łamach ok. 120 czasopism. Poeta często polemizował z recenzentami, formułującymi opinie krytyczne wobec jego twórczości, ale i nazbyt jego zdaniem pochwalne, publikując na łamach prasy listy otwarte. Z dystansem odnosił się do zawodowej krytyki, która według niego często nie potrafi dostrzec talentu ani arcydzieła. Nawet jeśli krytycy uznają je, to „byle im tylko nie naruszać ich powag, byle nie wstrząsać ich panteonu” (Wielki poeta, nr 43). Drażniło go tworzenie obozów, koterii, które się wzajemnie popierają, a niszczą konkurencję. Rzetelna krytyka powinna być jego zdaniem przede wszystkim uczciwa i sumienna. Często podkreślał, że nie jest zawodowym krytykiem ani profesorem literatury, więc nie może obszernie przeanalizować danego utworu czy zjawiska literackiego. Jego recenzje nie odbiegały jednak od ówcześnie publikowanych, wpisując się w nurt krytyki autorskiej. Charakteryzowały się m.in. utożsamianiem twórcy i jego dzieła, impresjonizmem (subiektywnością), nieużywaniem terminologii naukowej (stosowaniem np. metafor w miejsce terminów naukowych). Jego publikacje wyróżniały erudycja (nawiązania do Biblii, mitologii, literatury polskiej i powszechnej, a także do innych sztuk, zwłaszcza malarstwa), emocjonalność i poetycki język pełen metafor i porównań.