Tretiak Józef

Michał Kuziak

Historyk literatury polskiej i ukraińskiej, krytyk literacki i teatralny, historyk, pisarz, tłumacz oraz edytor. Pseudonimy: Józef Trzywdar; Trzeciak.

Informacje biograficzne. Urodził się 28 IX 1841 w Małych Biskupicach na Wołyniu w rodzinie szlacheckiej. Ukończył gimnazjum w Równem. Studiował w Kijowie (1859–1864). W trakcie powstania styczniowego pracował w radzie miejskiej Kijowa, a także pełnił funkcję zastępcy komisarza województwa kijowskiego. Po upadku powstania wyemigrował. Podjął studia w Zurychu (1865–1866) i Paryżu (1866–1867), a następnie we Lwowie (1875–1877), gdzie również pracował jako nauczyciel gimnazjalny i dziennikarz. W 1886 r. osiadł w Krakowie, rozpoczynając pracę jako nauczyciel w żeńskim Seminarium Nauczycielskim. Uzyskał doktorat w zakresie filozofii (Mickiewicz w Wilnie i Kownie. Życie i poezja, 1885) i habilitację na podstawie rozprawy Mickiewicz i Trembecki (1890). W 1888 r. został członkiem korespondentem, a w 1900 r. członkiem czynnym Akademii Umiejętności (PAU); w l. 1898–1922 pełnił w niej funkcję sekretarza Wydziału I, w l. 1893–1900 sekretarza i (1902–1917) przewodniczącego Komisji do Badań w Zakresie Historii Literatury i Dziejów Oświaty w Polsce, a w l. 1900–1908 przewodniczącego Komisji Językowej. Od 1890 r. był docentem literatury polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 1893 r. docentem języka i literatury ruskiej; od 1894 r. profesorem, początkowo nadzwyczajnym, później zwyczajnym (1898); kierował Zakładem Języka i Literatury Ukraińskiej. Ustąpił z katedry w 1911 r., a w 1919 r. został profesorem honorowym UJ. Był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie oraz Towarzystwa Naukowego we Lwowie, a także pierwszym prezesem Związku Literatów w Krakowie. Współpracował jako członek redakcji z „Pamiętnikiem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”. Do grona uczniów Tretiaka należeli m.in. Stanisław Pigoń, Roman Pollak, Tadeusz Lehr-Spławiński. Syn Andrzej Tretiak (1886–1944) był profesorem historii literatury angielskiej na Uniwersytecie Warszawskim i tłumaczem. Józef Tretiak zmarł 18 III 1923 w Krakowie.

Twórczość. Początek drogi twórczej Tretiaka wiąże się z publikacją felietonów i pism literackich (poemat Z pogańskich światów. Pieśń miłości, 1870; wierszowana powieść historyczna Królewska para, 1871; powieść obyczajowa Pamiętniki Daniela. Powieść współczesna, 1873; nowela Mazurek Szopena, 1877). Szczególnie bliski był Tretiakowi Adam Mickiewicz, któremu poświęcił książkę monograficzną Mickiewicz w Wilnie i Kownie (t. 1–3, 1882–1884; wyd. pow. Młodość Mickiewicza. Życie i poezja, 1898), a po ukazaniu się archiwum filomatów – monografię Adam Mickiewicz w świetle nowych źródeł 1815–1821 (1917) oraz wiele artykułów. Z zamiłowaniem do autora Pana Tadeusza szła w parze u Tretiaka niechęć do Juliusza Słowackiego. W l. 1903–1904 badacz opublikował poświęconą mu dwutomową pracę monograficzną Juliusz Słowacki. Historia ducha poety i jej odbicie w poezji. Tretiak przyjął funkcjonujący już w romantyzmie pogląd o Słowackim – poecie egotyku, nieautentycznym i pragnącym sławy, o wybujałej fantazji, kształtującym się w rywalizacji z Mickiewiczem. Krytykował autora Kordiana w perspektywie moralnej i patriotycznej, odmawiając poecie miana wieszcza, a zarazem doceniał, nie bez zastrzeżeń, jako artystę słowa. Tretiak otrzymał za swoją książkę nagrodę Akademii Umiejętności w 1904 r., co spotkało się z protestami. Ze sprzeciwem wystąpił np. oddział Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza we Lwowie; pracę krytykowali m.in. Wilhelm Feldman i Stanisław Brzozowski; Piotr Chmielowski określił ją mianem pamfletu. Spór o monografię Słowackiego stał się okazją do estetycznej i politycznej polemiki modernistów z konserwatywnymi stańczykami krakowskimi oraz pretekstem do krytyki pozytywistycznej metody badawczej operującej biograficzną faktografią. Tretiak jest ponadto autorem studiów o Zygmuncie Krasińskim oraz monografii poświęconej Józefowi Bohdanowi Zaleskiemu; wstępami opatrzył edycje Zamku kaniowskiego i Króla zamczyska Seweryna Goszczyńskiego (dla serii „Biblioteka Narodowa”). Wydał pamiętniki Kazimierza Brodzińskiego i Ignacego Domeyki, a także pośmiertne prace Oskara Kolberga. Pisał o późnych romantykach: Kornelu Ujejskim i Teofilu Lenartowiczu.

Badacz uwagę poświęcił również literaturze staropolskiej i oświeceniowej (Dawna pieśń żołnierska, 1899; Piotr Skarga w dziejach i literaturze unii brzeskiej, 1912; Franciszek Karpiński i jego poezja, 1878; O satyrach Ignacego Krasickiego, 1893). Zajmował się ponadto literaturą rosyjską (Mickiewicz i Puszkin, 1906), ukraińską (Dawna poezja ruska, 1918; Pro wpływ Mickewycza na poezyju Szewczenka, 1892), czeską (Bożena Nemcowa, jej znaczenie w literaturze czeskiej, 1915), francuską (Molière jako komediopisarz, 1881), fińską („Kalewala”, epopeja fińska, 1882) oraz staroindyjską (O dramacie indyjskim, 1879). Pisał o legendzie Tadeusza Kościuszki w literaturze (Historia legendy maciejowickiej i jej rozwiązanie, 1921), motywach maryjnych (Najświętsza Panna w poezji polskiej, 1904) i wpływach George’a Gordona Byrona na polską poezję (O byronizmie w poezji polskiej, 1879). Mierzył się też z kwestiami historycznoliterackimi o charakterze syntetycznym: Główne kierunki poezji polskiej XIX w. (1890) i Podział historii literatury polskiej na okresy (1900). Napisał Historię wojny chocimskiej 1621 (1899). Tretiak był również tłumaczem, przełożył powieść Fiodora Dostojewskiego Wspomnienia z martwego domu w katordze (1897), którą ponadto opatrzył wstępem, a także kilka prac historycznych.

Metoda historycznoliteracka. Literatura w ujęciu badacza wyraża życie narodu, jego ducha. Tretiak z jednej strony wpisuje się w dyskurs historycznoliteracki pozytywizmu. Łączy biografizm z teorią środowiska Hippolyte’a Taine’a; jest zorientowany na fakty i unika ocen w perspektywie religijnej; zajmuje się źródłami i uwzględnia prace poprzedników; prowadzi badania porównawcze. Skutkuje to kreśleniem szerokiego genetycznego tła omawianej twórczości. Z drugiej strony dystansuje się od racjonalizmu pozytywistycznego (m.in. polemizując z P. Chmielowskim w związku z jego odczytaniem Dziadów cz. II – Mickiewicz w Wilnie i Kownie. Życie i poezja, t. 3) – w imię ideałów i perspektywy moralnej; podobnie dystansuje się od naukowego, przyrodniczego redukcjonizmu w ujęciu człowieka. Tretiak unika też właściwego metodzie pozytywistycznej przyczynkarstwa, nie ceni tendencyjności i prostego dydaktyzmu, choć przyjmuje ideały cywilizacyjne. Znamienna jest krytyka, w której poddał w recenzji/ sprawozdaniu poglądy Taine’a na sztukę („Philosophie de l’art en Italie” par H. Taine, „Dziennik Literacki i Polityczny” 1867, nr 2). Kwestionował ograniczanie jej definicji do naśladowania natury, domagał się uwzględnienia kompozycji oraz – wiążącego się czasem z naruszeniem mimetyczności – docierania do istoty rzeczy; nie godził się ponadto na deterministyczne ujęcie twórczości, akcentując kwestię wolnej woli artysty i jego zdolność do przekraczania środowiskowych ograniczeń. W pozytywistycznym literaturoznawstwie biografia służyła interpretacji literatury, a ta pozwalała wnioskować na temat empirycznie pojętej osobowości autora. Tretiak ukazuje twórców jako dojrzewających i harmonijnie rozwijających się, kształtujących swojego ducha, zmierzających do określonych celów, wypracowujących swoją indywidualność. Rozważaniom biograficznym i kreślonemu tłu środowiskowemu towarzyszy u badacza o wiele skromniejszy rozbiór tekstu, prowadzony w zgodzie z modelem treść–forma.

Działalność krytyczna. Działalność krytyczna – literacka i teatralna – Tretiaka pozostaje mało znana. Publikował artykuły poświęcone współczesnym mu pisarzom w prasie (przede wszystkim lwowskiej – np. „Tydzień” – i krakowskiej – np. „Czas”, także w petersburskim „Kraju”, warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” czy wielkopolskim „Dzienniku Poznańskim”; można tu też odnotować praktykę przedruku; wiele recenzji np. w lwowskiej „Gazecie Narodowej” nie ma podpisu). Interesowali go głównie twórcy bliscy mu pokoleniowo, odznaczający się podobnymi jak on doświadczeniami, zapewne znani krytykowi osobiście. Znaczące zdaje się w zasadzie pominięcie przez Tretiaka twórczości modernistów (uwagę poświęcił jednak opowiadaniu Ksiądz Piotr K. Przerwy-Tetmajera, „Przegląd Literacki” 1894, nr 4). Mógł go razić duch pesymizmu i rozczarowania, brak ideałów – pesymizm nie podobał mu się także u realistów podejmujących kwestie społeczne – a zapewne też kult Słowackiego i mająca w nim źródło, jak przyjmował, niezdrowa fantazja; swoją współczesność traktował jako czas przejściowy, w którym pojawiają się różne mody. Tretiak pisał o Adamie Asnyku, którego, jak się zdaje, cenił szczególnie, postrzegając w nim poetę refleksji. Poświęcone mu artykuły zebrał w tomie Adam Asnyk jako wyraz swojej epoki (1922). Tytuł ten ukazuje sposób ujęcia poety i jego twórczości w powiązaniu z czasem, w którym powstawała – okresem kryzysu i przełomu, katastrofy popowstaniowej, zderzenia świata romantycznego z pozytywizmem i związanego z tym zamieszania ideowego, cierpienia, utraty nadziei i poszukiwania sensu. Podobnie Maria Konopnicka jest dla Tretiaka poetką czasów przełomowych, dawnej romantycznej formy i nowego światopoglądu 2. poł. XIX w.; twórczynią podejmującą kwestie społeczne i filozoficzne, nierezygnującą z nadziei (Nowa poetka. Maria Konopnicka, „Poezje”, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1881, nr 8). Krytyk zajmował się ponadto m.in. Stanisławem Grudzińskim i Wiktorem Gomulickim – poetami, jak akcentował, wywodzącymi się z nurtu romantycznego, hołdującymi idealizmowi. Tretiaka interesowali też współcześni mu prozaicy: Henryk Sienkiewicz (Henryk Sienkiewicz, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1880, nr 2), Eliza Orzeszkowa (Piśmiennictwo polskie, „Tydzień” 1877, nr 45), Jan Lam (Jan Lam. Talent i charakter, „Przegląd Literacki” 1886, nr 49–51), Zygmunt Kaczkowski, a także Adam Krechowiecki (Powieść historyczna, „Przegląd Literacki” 1889, nr 50–52), Ignacy Hołowiński, Justyn Hoszowski, Ignacy Maciejowski (Sewer), Mieczysław Dzikowski oraz Józef Bliziński, o którym krytyk pisał również w związku z wystawieniem jego sztuk. Tretiak poświęcił ponadto uwagę powieści Alphonse’a Daudeta (Romans francuski, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1880, nr 1), epopei kaszubskiej Jana Derdowskiego (Kaszubska epopea, „Gazeta Lwowska” 1880, nr 274) oraz polsko-ukraińskiemu pisarzowi Paulinowi Święcickiemu (Paulin Święcicki i jego niewydane dramata, „Tydzień” 1878, nr 39–40).

Pisma krytyczne Tretiaka charakteryzuje nastawienie przedmiotowe, poznawcze. To najczęściej recenzje (określane też mianem „sprawozdania”), czasem przeglądy piśmiennictwa czy portrety literackie (np. Asnyk i jego liryka, „Ateneum” 1881, t. 1). Krytyk kładzie nacisk raczej na psychologiczne cechy pisarza (charakter, zalety i przywary, życie duszy, np. Jan Lam. Talent i charakter, „Przegląd Literacki” 1886, nr 49–51) niż na szczegóły biograficzne. Przybliżając utwór, operuje streszczeniem, opisem, niejednokrotnie podaje cytaty; ukazuje problematykę i bohaterów, wpisane w utwór emocje, refleksję, rozwój akcji, perspektywę idei; rozważa przeżycia podmiotu, wyjaśnia znaczenia obrazów. Korzysta z ujęć porównawczych, eksponuje podobieństwa i różnice – zarówno pozwalające przybliżyć ukazywaną twórczość, jak i poddać ją ocenie. Jako że zdaniem Tretiaka to Mickiewicz był geniuszem, który ukształtował polski naród (dał mu wzorzec heroizmu, wartości społeczne i narodowe), wielokrotnie staje się on też punktem odniesienia w dyskursie krytycznoliterackim; romantyzm zresztą wyraźnie wyznacza światopoglądowy i poetologiczny horyzont Tretiaka, choć zarazem krytykuje on nietwórczy epigonizm nawiązujący do tej formacji. Zaproponowany przez krytyka tryb lektury polega na odsłanianiu – tam, gdzie jest to niezbędne – znaczeń zaszyfrowanych w tekście, mających swoje jednoznaczne odczytanie; czasem zdarza się autorowi pisać o nieokreśloności sensów utworu, co może być też określeniem negatywnym (tak jest np. w rozważaniach o Słowackim, a także o poetach, którzy usiłowali go naśladować). Tretiak sporadycznie wplata w swoje rozważania uwagi ogólne poświęcone literaturze. W związku z Asnykiem pojawia się np. sprawa splotu poezji z refleksją – krytyk akcentuje konieczność równowagi refleksji, uczucia, wyobraźni, ale, jak powiada, o mocy poezji świadczą zwłaszcza te dwa ostatnie elementy (Asnyk i jego liryka); w związku z humoreskami Włodzimierza Stebelskiego pisze o roli parodii w czasie wyczerpania form (Piśmiennictwo polskie, „Tydzień” 1878, nr 21); w omówieniach utworów Zygmunta Kaczkowskiego i Adama Krechowieckiego rozważa sprawę powieści historycznej i jej możliwości dotarcia do przeszłości (Powieść historyczna, „Przegląd Literacki” 1889, nr 50).

Tretiak jest krytyczny nawet wobec twórców, których ceni (przykładem może być pośmiertny artykuł poświęcony Lamowi, gdzie krytyk pisze m.in. o jego deficytach godnościowych i upodobaniu do knajp, uznając przy tym pisarza za genialnego satyryka – Jan Lam. Talent i charakter); bywa również złośliwy wobec grafomanów – jak w przedstawieniu twórczości Bolesława Eulenfelda, pseud. Bolesławicz (Piśmiennictwo polskie, „Tydzień” 1878, nr 20); ma talent i odwagę podejmowania polemik. Eklektycznie ceni realizm (wierność rzeczywistości, prawdziwość postaci) i poetyczność (idealizowanie rzeczywistości). Trzeba tu dodać połączenie wartości romantycznych: oryginalności, autentyczności i związanych z tym poszukiwań twórczych z wartościami o charakterze klasycznym/ klasycystycznym – zwłaszcza w wymiarze formalnym. W dyskursie Tretiaka kategorie opisowe są zarazem kategoriami wartościowania; widać też, jak język aksjologii literackiej jest zasilany przez język potoczny (mętność, duszność, żywość – to niektóre ze stosowanych przez krytyka kategorii opisu i oceny utworu, co zdaje się podkreślać związek świata dzieł ze światem rzeczywistym).

W mniejszym stopniu i zazwyczaj w drugiej kolejności, często łącząc tę kwestię z oceną, Tretiak zwraca uwagę na formę utworu. Pisze o kompozycji (całości i harmonii), stylu (jego zróżnicowaniu i bogactwie, przejrzystości, obrazowości; negatywnie kwalifikowana jest np. nienaturalność – Nowa poetka), kategoriach estetycznych, a w przypadku poezji o rodzaju wiersza. Dostrzega związki literatury z innymi sztukami – zwłaszcza malarstwem i muzyką. Zwraca uwagę na adekwatność użytych środków do osiągnięcia odpowiednich celów, na to, czy omawiany utwór stał się prawdopodobny i przekonujący.

Perspektywa moralna. Pisarz, zdaniem Tretiaka, ma obowiązki wobec zbiorowości, nie chodzi tu jednak o właściwą dla pozytywizmu perspektywę tendencyjną, a raczej o wskazywanie, w duchu romantycznym, na ideały, mobilizowanie do poszukiwań i rozwoju, gruntowanie wiary w możliwości oraz kształtowanie postaw heroicznych. Ocena dzieła, niesionych przez nie walorów moralnych, staje się zarazem oceną twórcy, jego postawy moralnej, której zaprezentowanie stanowi cel biografizmu Tretiaka (np. Asnyk i jego liryka; Jan Lam. Talent i charakter).

Spór o naturalizm. Tretiak wziął udział w polemice z naturalizmem (Romans eksperymentalny, „Gazeta Lwowska” 1880, nr 41–42) w polskiej krytyce literackiej w latach 80. XIX w. – z udziałem m.in. Henryka Sienkiewicza czy Stanisława Tarnowskiego. Interesujące wszakże, że we wcześniejszym artykule Emil Zola i jego utwory („Tydzień” 1878, nr 44) traktował francuskiego pisarza jako wykluczanego przez krytykę i środowisko literackie geniusza, który zainspirowany Honoré de Balzakiem, pragnie zbliżyć się do rzeczywistości. W tym celu pisarz podejmuje szerokie studia nad ukazywanym przedmiotem, poszukuje zasad rządzących społeczeństwem; potrafi przy tym zapanować nad całością ogromnego, pełnego szczegółów materiału. Zostały wówczas oddalone przez Tretiaka zarzuty o niemoralność Zoli – tym, co go legitymizuje, jest dążenie do prawdy. W późniejszym ujęciu krytyk pisze natomiast o absurdalności formuły eksperymentu w powieści, o pseudonaukowości (nieudanej analogii do pracy uczonego, którą wprowadza Zola) i krytykuje amoralizm. Zola w świetle Romansu eksperymentalnego okazuje się naiwnym arogantem. Na dodatek niebezpiecznym, gdyż potencjalnie demoralizującym przez pozbawienie wiary w ideały i sianie pesymizmu. W projekcie literatury naturalistycznej Tretiak tym razem widzi modę i dążenie do rozgłosu.

Krytyka teatralna. Tretiak był też autorem recenzji teatralnych poświęconych m.in. wielu wystawianym na scenie lwowskiej spektaklom na podstawie utworów Aleksandra Fredry (np. „Wielki człowiek do małych interesów: komedia w 5 aktach” – recenzja teatralna, „Kronika Codzienna” 1877, nr 10), a także Michała Bałuckiego, Jana Zachariasiewicza, Gustawa Fiszera, Gustava Mosera, Aleksandra Dumasa i Piotra Newskiego, Władysława Koziebrodzkiego, Ignacego Maciejowskiego, Ignacego Hołowińskiego i Józefa Blizińskiego. Krytyk recenzował również krakowską prapremierę Dziadów Mickiewicza w reżyserii Stanisława Wyspiańskiego („Dziady” na scenie krakowskiej, „Czas” 1901, nr 252–253, 255). Recenzje te, podobnie jak artykuły poświęcone literaturze, są zorientowane przedmiotowo. Ujawniają przekonanie o szczególnej wadze utworu dramatycznego: zawierają streszczenie sztuki, uwagi o jej formie i estetyce, różnych mniej lub bardziej celnych aspektach, a także na koniec wzmianki o grze aktorów, czasem o reakcji publiczności. Warto też zwrócić uwagę na brak zaufania do werdyktu widzów, świadczący o przekonaniu co do istnienia obiektywnych i dostępnych zwłaszcza znawcom kryteriów oceny sztuki. Józef Tretiak to osobowość wszechstronna o zdecydowanych poglądach, bardziej labilna w wyborze inspiracji metodologicznych mieszczących się w orbicie zmodyfikowanej optyki pozytywistycznej.