Urbanowska Zofia

Agata Grabowska-Kuniczuk

Powieściopisarka, publicystka, redaktorka. Pseudonimy i kryptonimy: J.; Z.U.; Autorka Księżniczki; Autorka Znakomitości.

Informacje biograficzne. Zofia Kamila Urbanowska urodziła się 15 V 1849 w Kowalewku w pow. konińskim. Była córką Katarzyny z d. Modelskiej i Wincentego Urbanowskiego, administratora i dzierżawcy dóbr pod Koninem, a następnie kierownika agentury Domu Handlowo-Komisowego rolników kaliskich w Koninie oraz Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia w Koninie. Rodzina po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. znacznie zubożała. Urbanowska odebrała edukację domową, od 1860 r. przez rok uczęszczała na pensję w Kaliszu, a następnie krótko była uczennicą Gimnazjum Sióstr Urszulanek w Poznaniu. Trudności finansowe rodziny zmusiły ją do podjęcia pracy zarobkowej w redakcjach czasopism warszawskich, początkowo na odległość w charakterze korespondentki (cykl Znad Warty poświęcony sprawom społeczno-gospodarczo-kulturalnym Konina i okolic, „Gazeta Polska” 1870–1873). Pracę udało jej się dostać dzięki protekcji znajomego rodziny, Józefa Sikorskiego, w l. 1867–1874 redaktora naczelnego „Gazety Polskiej”. Pracowała też jako korektorka w drukarni Sikorskiego, stając się jego uczennicą, asystentką, a z czasem opiekunką. W 1874 r. zamieszkała w Warszawie. Bywała w salonie literackim Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy), z którą pozostawała w bliskich stosunkach. W l. 1886–1889 zamieszczała recenzje na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”, a następnie – za kierownictwa Floriana Łagowskiego – weszła w skład komitetu redakcyjnego i administracyjnego pisma. W okresie warszawskim powstały jej najsłynniejsze powieści dla młodych czytelników: Gucio zaczarowany (1884), Księżniczka (1886) oraz Atlanta (1890), którą najbardziej ceniła. Współpracowała również z „Wieczorami Rodzinnymi” (artykuły popularyzujące wiedzę przyrodniczą) oraz „Kroniką Rodzinną” (felietony z cyklu Korespondencja z Zakopanego w l. 1889–1892). W trakcie dłuższych pobytów w Zakopanem zainteresowała się miejscową przyrodą, folklorem (legendy i obyczaje górali) oraz historią Tatr. Pomagała Oskarowi Kolbergowi gromadzić pieśni z Zakopanego i Poronina do jego dzieł zebranych. W 1910 r. wróciła do Konina, aby osiąść w rodzinnym dworku. Ostatnie pięć lat życia spędziła pod opieką Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej. Zmarła 1 I 1939 w Koninie. Została odznaczona Cywilną Legią Honorową na międzynarodowej wystawie literacko-artystycznej w 1903 r. w Lorient (Francja), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi w zakresie literatury dla młodzieży (1929), Srebrnym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury (1935); otrzymała też tytuł Honorowego Obywatela Miasta Konina (1930).

Działalność krytycznoliteracka. Urbanowską można uznać za typową krytyczkę swoich czasów, choć brak w jej dorobku prac będących całościowym ujęciem programowo-teoretycznym. W jej recenzjach, sprawozdaniach, szkicach biograficznych, korespondencjach występuje typowa dla epoki kompilacja cytatów i streszczeń z elementami oceny. Urbanowska m.in. popularyzowała wiedzę i realizowała ważny w pozytywizmie program pedagogiczny, kreśląc sylwetki postaci historycznych oraz niezwykłych kobiet swoich czasów: pisarek, działaczek społecznych i publicystek, współzałożycielek tygodnika dla dzieci i młodzieży „Wieczory Rodzinne” stawianego za „przykład samopomocy i wytrwałości”. Znajdowała się wśród nich kierowniczka pisma i tłumaczka, Maria Julia Zaleska (Maria Julia z Perłowskich Zaleska, „Wieczory Rodzinne” 1889, nr 17), uważana przez Urbanowską za przykład bohaterki polskiej wersji książki Self-help Samuela Smilesa – gdyby taka powstała. Następczynią Zaleskiej w „Wieczorach Rodzinnych”, której autorka Księżniczki również poświęciła wspomnienie, była Aleksandra Borkowska, orędowniczka pracy kobiet przynosząca pożytek rodzinie i społeczeństwu, współwydawczyni „Kółka Domowego” (Aleksandra z Chomętowskich Borkowska, „Wieczory Rodzinne” 1898, nr 11–12). Urbanowska opublikowała także wspomnienie o Sikorskim, któremu zawdzięczała „cały swój literacki dorobek, cały kierunek umysłowy i społeczny jako swemu duchowemu Ojcu” (Józef Sikorski, „Wieczory Rodzinne” 1896, nr 25). W szkicu przytoczyła przesłanie dydaktyczne dla czytelnika, podane przez bohatera wspomnienia jako receptę na zachowanie młodości: „Trzeba tylko pracować w pocie czoła, strzec się lenistwa […], mówić prawdę, kochać współbraci i mieć serce czyste – a także mieć małe potrzeby, a wielkie cele” (tamże). Napisała również artykuł z okazji jubileuszu pracy pedagogicznej i obywatelskiej córki swojego mentora, Jadwigi Sikorskiej-Klemensiewiczowej, którą nazwała „organizacją wyjątkową”, pracującą „nad kształceniem dusz młodzieży i urabianiem charakterów” („Tygodnik Ilustrowany” 1925, nr 3).

Na łamach „Przeglądu Pedagogicznego” w duchu ideałów użyteczności społecznej oceniała działalność „Wieczorów Rodzinnych” i „Przyjaciela Dzieci”, periodyków jej zdaniem troszczących się o dobro młodego czytelnika, którym jednak można było zarzucić monotonię tematyki i brak nowych pomysłów na przyciągnięcie uwagi odbiorców („Przegląd Pedagogiczny” 1885, nr 18). Recenzentka przede wszystkim omawiała bądź streszczała przywoływane utwory z literatury dziecięcej (np. W społeczeństwie T.J. Papi, Pamiętnik lalki L. Niemojewskiego), uważanej powszechnie za „niższy stopień pisarstwa” (tamże). W porównawczej ocenie działalności omawianych czasopism prasowych Urbanowska śmiało wyrażała opinie negatywne: „[…] komedyjka jednoaktowa […] dość jest blada” (o Dwóch zuchach J.K. Gregorowicza); dział poezji „Wieczorów Rodzinnych” „przedstawia się nader smutnie” („Przegląd Pedagogiczny” 1886, nr 10); „ryciny […] bywają czasem tak fatalne […], psują tylko smak estetyczny dzieci, który jednakże należałoby raczej rozwijać i pielęgnować” („Przegląd Pedagogiczny” 1885, nr 18). Zwracała szczególną uwagę na jakość ilustracji w tego typu publikacjach. Pozytywnie wypowiadała się m.in. o utworach Atea Zuzanny Morawskiej oraz Bohdan i Handzia Marii Świderskiej (tamże). Recenzentka wyraźnie podnosiła przesłanie towarzyszące literaturze dla młodego czytelnika: „ucząc, bawić”.

Z czasem Urbanowska wyspecjalizowała się w ocenie bieżącego piśmiennictwa dla dzieci i młodzieży, któremu stawiała dość wysokie wymagania: miało ono łączyć ze sobą interesującą, rzetelną informację, przystępną i zróżnicowaną formę, poprawność języka i atrakcyjną, zachęcającą szatę graficzną.