Wasilewski Edmund

Józef Bachórz

Poeta, nauczyciel. Kryptonimy: E.W.; W.

Informacje biograficzne. Urodził się 16 XI 1814 w domu szlacheckim we wsi Rogoźno w Lubelskiem jako syn Kajetana Wasilewskiego h. Drzewiec (zm. 1825) i Tekli Głowińskiej (zm. 1830). Od 1815 r. wychował się i całe późniejsze życie spędził w Krakowie. Tu ukończył trzy klasy w Gimnazjum św. Anny, później przez rok dokształcał się jako tzw. słuchacz nadzwyczajny na wybranych wykładach uniwersyteckich, ale podstawą jego wiedzy o literaturze stały się samokształcenie i kontakt ze środowiskiem literackim oraz spiskującymi rówieśnikami. Początkowo próbował tu pracy w zawodzie bibliotekarza i nauczyciela domowego. Był członkiem Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Gościł w salonie literackim Hermana Schugta (zm. 1845), profesora filologii klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1843 r. ożenił się z Heleną Schugtówną (ok. 1819–1847), siostrą poetki Anny Terleckiej (1810–1835, pseud. Anna z Krakowa), która miała wpływ na twórczość szwagra. Niebawem objął posadę tzw. kolektanta w loterii, pociągał go jednak cygański styl egzystencji, z którym daremnie zmagał się przez kilka ostatnich lat swego krótkiego życia. W 1844 r. urodził mu się syn Zygmunt Herman Kajetan. Nieraz korzystał z pomocy materialnej przyjaciół doceniających jego uzdolnienia literackie. Należeli do tego grona pisarz Aleksander Szukiewicz oraz poeci Franciszek Żygliński i Gustaw Ehrenberg.

Wasilewski miał wśród współczesnych i potem wśród potomnych zasłużoną opinię poety utalentowanego, który odkrywał patos Krakowa jako skarbnicy narodowych pamiątek. Był autorem poematu Katedra na Wawelu (1841). W cyklu Krakowiaków (1839–1840) uderzał w ton romantycznej ludowości i demokratyzmu (do dwóch z tych utworów S. Moniuszko skomponował muzykę), a w takich wierszach, jak Pieśń żeglarzów (1838) i Hymn orłów (1839), dawał wyraz dążeniom patriotycznym i wolnościowym swojego pokolenia. Długo też trwały w powszechnej pamięci frazy z Krakowiaków (w rodzaju: „Wesoły, szczęśliwy / Krakowiaczek ci ja!”). Do czasu Stanisława Wyspiańskiego żaden poeta nie związał swej twórczości tak ściśle z Krakowem jak on. Zmarł 14 XI 1846. Dwa dni później Wolne Miasto Kraków – jako terytorium o względnej autonomii będące ogniskiem polskiego życia kulturalnego, działalności patriotycznej i kontaktów organizacji spiskowych – utraciło swój status po stłumieniu rewolucji zorganizowanej przez Edwarda Dembowskiego i zostało wcielone do Austrii.

O Kraszewskim i powieści. W jego dorobku pisarskim jedyną, ale zarazem niezwykłą publikacją krytycznoliteracką okazał się artykuł Józef Ignacy Kraszewski („Pamiętnik Naukowy” 1837, t. 3, nr 7). Był on jednym z najwcześniejszych u nas artykułów syntetycznych o autorze jeszcze wówczas mało znanym i zarazem stanowił odosobnioną wypowiedź pochwalną na temat walorów realistycznych gatunku powieściowego, lekceważonego przez naszych romantyków. Publikacja była niecodzienna także i dlatego, że różniła się od pedantyzmu erudycyjnych „rozbiorów” tradycyjnych, a bliska była stylowi krytyki filozofującej (taką u nas przed powstaniem listopadowym zapoczątkował M. Mochnacki), nastawionej na dociekanie „narodowości” dzieła i jego idei oraz na syntetyczne widzenie wartości i znamion oryginalności. Wasilewski docenił nowatorstwo Józefa Ignacego Kraszewskiego na tle – jak pisał – „ckliwo-sentymentalnej czułości” i manierycznych naśladownictw Waltera Scotta z jego motywami średniowiecznych turniejów rycerskich, karczem i wróżek. Za autentyczną zasługę Kraszewskiego uznał realizację zasady powieści jako „kopii życia ludzkiego” i sytuowanie zawartego w niej obrazu świata w autentycznej rzeczywistości. Nasze pragnienie szczęścia – pisał – „prowadzi ludzi do marzeń; marząc, robią utopię ze świata i ze wszystkiego i poznają dopiero wtedy, że znajdują się na ziemi, gdy im co z świata rzeczywistego […] na nos spadnie. Ażeby ich nawrócić, potrzeba wszystkie barwy ich pięknych marzeń powlec kolorytem rzeczywistości, która w tym razie będzie ironią […]. W Kraszewskiego powieściach wszystko jest tak ludzkie, tak zgodne z naszą ziemią, tak naturalne […], iż niepodobna nie przyznać mu pierwszeństwa przed jego poprzednikami, z których jedni wisieli między ziemią a niebem wymarzonym, a śniąc tylko o ostatnim, nie dotknęli nigdy pierwszej, a drudzy nie próbowali sił swoich, by coś oryginalnego napisać. Kraszewski obrazuje ludzi rzeczywistych; nie wymusza z ich serc innych uczuć prócz tych, które tam natura zaszczepiła; nie tuła się ponad ziemią […]. W powieści trzeba być w pewnym względzie materialistą” (tamże). Przedmiotem uwag szczegółowych Wasilewskiego są tylko cztery wczesne powieści Kraszewskiego: Rok ostatni panowania Zygmunta III (1833), Pan Karol (1833), Kościół Święto-Michalski w Wilnie (1833) i Cztery wesela (1834). Tak więc krytyk wykazał nie lada przenikliwość, bo dostrzegł w tych utworach istotną cechę jeszcze nie w pełni widoczną: w powieściach historycznych, jak i współczesnych skłonność do „ironicznego” widzenia ludzi i zjawisk (w języku Wasilewskiego, podobnie jak w języku Kraszewskiego, znaczyło to: zamiast rozgrzeszającego przemilczania – otwarta nieufność wobec szablonów myślowych), czyli przedstawianie ich bez idealizujących i „pokrzepiających” upiększeń. Akcentował też potrzebę bezstronności, pisząc, że powieści muszą – jak życie – „iść za swoim oryginałem – za duchem wieku. Dlatego to […] mogą być tylko względnie piękne i dobre” (tamże).

Przyznanie Kraszewskiemu miana nowatora za to, że bardziej niż ideały ceni wierność prawdzie, było zdaniem historyków krytyki śmiałym w czasach romantyzmu opowiedzeniem się za jednym z najważniejszych właściwości realizmu, a więc tego kierunku, ku któremu zmierzała powieść polska (podobnie jak i europejska) w 1. poł. XIX w. Dziś należy także docenić wprowadzenie do rozważań nad Kraszewskim kategorii ironii, której zazwyczaj polska krytyka XIX-wieczna nie doceniała.