Wilno Ostra Brama

Katarzyna Nadana-Sokołowska, IBL PAN

W XIX wieku dla poezji nawiązującej do kultu ostrobramskiego charakterystyczna jest wysoka konwencjonalizacja motywów, właściwa literaturze dewocyjnej, oraz nawiązania do Inwokacji. Jako taki, kult ostrobramski w literaturze raczej nie rozwija pogłębionej refleksji teologicznej, na którą pozwalałyby zarówno jego szczególne miejsce (symbolika bramy), jak niezwykła ikonografia obrazu (Maryja występuje na nim bez Jezusa, a więc uzyskuje pewną autonomię jako Królowa lub Bogini). Poza Ludwikiem Kondratowiczem (Władysławem Syrokomlą), autorem Hymnu do Najświętszej Panny w Ostrej Bramie / Hymnu do N.P. Maryi Ostrobramskiej, wątek kultu ostrobramskiego pojawia się u autorów uznawanych za mało ciekawych i praktycznie zapomnianych: Aleksandra Muchina (Ludwika de Perthéesa, Do Bogarodzicy Ostrobramskiej, za modlącą się dziewicę, 1845), Tadeusza Zabłockiego-Łady (Przed obrazem Najświętszej Panny Ostrobramskiej, 1846), Antoniego Kolankowskiego (Hymn do N.P. Maryi Ostrobramskiej, 1848), Ludwika Wasilewskiego (Cześć Matce Boskiej Ostrobramskiej, 1852), Gabrieli Puzyniny (Pieśń o Najśw. Pannie Maryi Ostrobramskiej, 1859). Charakterystyczne motywy tej poezji to oddawanie się Maryi w opiekę i dziękczynienie za doznane wsparcie. Maryja – patronka Wilna i Litwy – staje się w niej opiekunką sierot, w szczególności emigrantów, wygnańców i zesłańców, czyli tych, którzy przekraczają Bramę, aby opuścić miasto. Często powraca motyw obrazu, który rozświetla mroki duszy, oraz obawy przed jego zniknięciem – świadectwo lęku przed poczynaniami Rosjan, którzy mogliby zniszczyć to szczególne miejsce. Najbardziej znana w XIX wieku strofa poświęcona Maryi Ostrobramskiej to, po Inwokacji, fragment Hymnu… Syrokomli:

„Maryjo Bogarodzico,

Matko cierpiących nędzarzy,

Co nad Jagiełłów stolicą

W bramie stanęłaś na straży!

Spojrzyj na tłumy skruszone,

Co klęczą u stóp tej bramy:

Matko pod Twoją obronę

Z pokorą się uciekamy!”.

W zaskakujący sposób pojawia się kult ostrobramski w utworze Joachima Lelewela Wieca Królowej Polski w Sokalu. Posiadający „gminną”, ale dramatyczną formę (dysputa) wywód nawiązujący do pieśni dziadowskich przedstawia swoistą licytację pomiędzy czczonymi w różnych regionach Polski cudownymi obrazami Maryi. Żartobliwa, nieco mizoginiczna treść (Madonny zachowują się tu jak przekupki na targu) stanowi pretekst do rozrachunku z przeszłością Rzeczypospolitej – konfliktami między różnymi regionami i stanami jako źródłem jej upadku. Pozornie prymitywna formuła tego tekstu sprzyjała popularyzacji kultu i przesłania utworu, jednak sam Lelewel żałował, że kult ten zaczął w XIX wieku przyjmować wyłącznie katolicki charakter i stawać się kartą w rozgrywkach między zwaśnionymi grupami narodowymi dawnej Rzeczypospolitej.

Kult ostrobramski przedstawił w Historii o bladej dziewczynce spod Ostrej Bramy (1841) także Józef Ignacy Kraszewski, ukazując go zresztą w bardzo stereotypowy sposób. Nakreślił w opowiadaniu historię miłości dwojga osób różnych stanów: pochodzący ze szlachty wilnianin zaczyna się opiekować prostą dziewczyną-sierotą, którą pewnej nocy zastał przy modlitwie pod Ostrą Bramą. Ich relacja, wbrew wszelkiemu prawdopodobieństwu i niebezpieczeństwom, na jakie wystawiona jest cnota dziewczyny (spotykają się przez ponad rok sami w jej mieszkaniu, a potem Edward wynajmuje i urządza dla niej wygodne lokum na przedmieściach), przeradza się w miłość, która po okresie próby kończy się małżeństwem. Kraszewski przeciwstawia tu prostą religijność ludową (dziewczyna ma głęboki instynkt moralny, który chroni ją przed upadkiem w nierząd) wyższym formom kultury cechującym szlachtę i próbuje pomiędzy nimi mediować, przedstawiając utopię pojednania pomiędzy dwoma stanami: wyższy stan przekazuje niższemu swoją kulturę (Edward uczy – bezimienną, co charakterystyczne – dziewczynę czytać „wartościowe” książki), niższy wyższemu siłę moralną – prostotę serca i wiarę.

W drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza w czasie przed i po powstaniu styczniowym, Ostra Brama stała się swoistą twierdzą ducha – nabożeństwa pod nią stanowiły pretekst do patriotycznych manifestacji, czemu sprzyjała przestrzeń miejska – ruchliwa uliczna arteria. Rosjanie podejmowali niekonsekwentne próby zwalczania kultu, ale nie odważyli się usunąć obrazu. Kult ostrobramski stał się jeszcze bardziej intensywny w okresie dwudziestolecia międzywojennego, przyjmując formę dziękczynienia za odzyskanie niepodległości. W kwietniu 1919 roku Józef Piłsudski wjechał konno do Wilna właśnie przez Ostrą Bramę. Kulminacją tego okresu kultu była uroczysta koronacja obrazu w roku 1927, w obecności Marszałka i Ignacego Mościckiego. Po tej uroczystości upowszechniły się także pielgrzymki do Ostrej Bramy z obszarów całej Polski, które w okresie zaborów były utrudnione. Józef Piłsudski, podobnie jak Mickiewicz, czuł się szczególnie związany z tym miejscem. Jeszcze w 1916 roku oficerowie Legionów podarowali swemu dowódcy ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej, który także bardzo upowszechnił się w drugiej Rzeczypospolitej. Po śmierci Marszałka urna z jego sercem przez rok spoczywała w kościele św. Teresy obok Bramy, oczekując na uroczystości pogrzebowe na Rossie. W czasie II wojny Brama nie została zniszczona, co poczytano za kolejny cud, a władze sowieckie nigdy nie odważyły się zamknąć kaplicy. Była ona czynna przez cały okres trwania ZSRS – przybywały tu pielgrzymki z Litwy i Białorusi, przez cały ten czas w kaplicy były sprawowane msze w języku litewskim i polskim.

Jako patronka Litwy i Wielka Księżna Litewska Maryja Ostrobramska od XVIII wieku występuje w parze z Maryją Częstochowską, Królową Polski. Usytuowane są naprzeciwko siebie także w Kościele Mariackim w Krakowie, na witrażach Tadeusza Dmochowskiego, jako powszechnie rozpoznawalne w XIX wieku symbole tożsamości narodowej. Nabożeństwo do Maryi Ostrobramskiej znalazło wyraz w muzyce Stanisława Moniuszki, który skomponował aż cztery „litanie ostrobramskie”, i Józefa Wieniawskiego.

Od pierwszej połowy XX wieku Ostra Brama wiąże się w istotny sposób z kultem Miłosierdzia Bożego nie tylko dzięki wizerunkowi Maryi, ale także dzięki obrazowi Jezusa Miłosiernego, namalowanemu według wskazówek św. Faustyny właśnie w Wilnie przez Eugeniusza Kazimirowskiego i wystawionego tu, w Ostrej Bramie, w 1935 roku. Pod tym właśnie obrazem św. Faustyna miała wizję triumfu Miłosierdzia Bożego.

Kult Matki Boskiej Ostrobramskiej jest starszy od romantyzmu, ale szczególnie z nim związany. Rozpowszechniony przez Mickiewicza, związał się silnie z kultem jego osoby, a także z niepodległościowym nurtem romantyzmu i tradycją emigracyjną. Swoistym katalogiem nagromadzonych przez stulecia jego religijnych i patriotycznych znaczeń jest Litania Ostrobramska Bohdana Rudnickiego, napisana w 1987 roku, w 60. rocznicę koronacji obrazu:

„Matko Boska Ostrobramska w podwójnej koronie!

Matko Boska Ostrobramska z Orłem i Pogonią!

Matko Boska Ostrobramska w warownej kaplicy!

Matko Boska Ostrobramska z wileńskiej ulicy!

Matko Boska – śliczna Panno w pozłocistej szacie!

Matko Boska – moja Matko z dziecięcych zdrowasiek!

Matko nasza z codziennego szkolnego pacierza!

Matko Wilnian – ta z hejnału w katedralnej wieży!

Matko z wierszy Adamowych, z filareckiej pieśni!

Matko tych, co przy Twej Bramie ginęli we Wrześniu!

Matko nasza partyzancka z ryngrafów szlacheckich!

Matko ofiar zawleczonych do łagrów sowieckich!

Matko armii spod Tobruku i tej spod Lenino,

Tych, co szli przez Ziemię świętą na Monte Cassino!

Matko Boska Ostrobramska z księżycowym sierpem!

Matko Boska miłosierna dla tych, którzy cierpią!

Matko w niebie królująca, ku której – stęsknione –

Kroczą marszem już ostatnim, ostatnie plutony,

Wyznacz trasę, trudną trasę, ale dobrze znaną:

Daj nam dojść do Twego nieba poprzez Ostrą Bramę!”.