Winiarski Leon

Agata Skała

Socjolog, krytyk literacki, filozof, tłumacz, ekonomista społeczny, historyk ekonomii, pionier stosowania metod matematycznych w socjologii, twórca teorii mechaniki społecznej. Pseudonimy i kryptonimy: Eipon; Dr L.W.; L.W.

Informacje biograficzne. Urodził się 15 II 1865 w Warszawie w żydowskiej rodzinie mieszczańskiej. Uczęszczał do warszawskiego V Rządowego Gimnazjum Filologicznego. W roku akademickim 1884/1885 podjął studia prawnicze w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. W trakcie studiów związał się z Socjalno-Rewolucyjną Partią Proletariat (tzw. Wielkim Proletariatem). Należał do grupy Marii Bohuszewiczówny (wnuczki T. Kościuszki) zajmującej się działalnością oświatową, publicystyczną i popularyzatorską. Przygotowywał broszury streszczające dzieła Karola Marksa. Po prowokacji agenta Pińskiego (P. Piotrowskiego) w nocy 29/30 IX 1885 w wyniku masowych aresztowań działaczy I Proletariatu Winiarski został uwięziony przez policję carską. Łagodny wyrok (dwa miesiące więzienia oraz rok dozoru policyjnego) został zatwierdzony administracyjnie w Petersburgu dopiero w 1887 r., co spowodowało przedłużenie aresztu (w X Pawilonie Cytadeli Aleksandrowskiej w Warszawie) do 12 miesięcy. We wrześniu 1886 r. młody marksista został wypuszczony za kaucją. Od razu wyjechał z Warszawy i nigdy już do niej nie wrócił, udał się na emigrację. Tego samego roku podjął studia prawnicze i ekonomiczne na Sorbonie w Paryżu, aktywnie uczestnicząc w zagranicznym ruchu proletariackim. Przetłumaczył wówczas na polski dzieło ekonomiczne Marksa Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (trzykrotne wyd. w l. 1889–1907). Podczas Międzynarodowego Kongresu Robotniczego w Paryżu (lipiec 1889 r.) pełnił funkcję tłumacza i sprawozdawcy (historycy przypisują Winiarskiemu rolę polskiego delegata lub przedstawiciela na I Kongres II Międzynarodówki w Paryżu). Działał w sekcji polskiej Ligi Słowiańskiej jako reprezentant polskiej emigracji. W 1887 r. rozpoczął współpracę z warszawskimi czasopismami. W 1888 r. wyjechał do Londynu i tam kontynuował (do końca 1889 r.) rozpoczęte w Paryżu studia. W 1890 r. przeniósł się na stałe do Szwajcarii. W latach 1890–1893 studiował na Uniwersytecie w Lozannie (według niektórych źródeł – na Uniwersytecie w Genewie), finalizując studia obroną doktoratu z ekonomii w 1894 r. Był uczniem Léona Walrasa i Vilfreda Pareto (profesorów Uniwersytetu w Lozannie, twórców „szkoły lozańskiej w ekonomii”, zw. szkołą matematyczną). Po uzyskaniu stopnia naukowego docteur en lettres Winiarski rozpoczął karierę naukową na Uniwersytecie w Genewie, prowadząc od semestru zimowego 1894 r. wykłady jako docent prywatny ekonomii politycznej, a od 1902 r. jako profesor nadzwyczajny nowo utworzonej Katedry Finansów i Statystyki na Wydziale Literatury i Nauk Społecznych. W 1899 r. został członkiem Amerykańskiej Akademii Nauk Społecznych i Politycznych, w 1900 r. – Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego w Paryżu. W 1903 r. powołano go na stanowisko profesora nadzwyczajnego nauki finansów i statystyki Uniwersytetu w Lozannie. Wówczas też zakończył z nieznanych powodów działalność pisarską. Po sześciu latach powrócił do Genewy (w 1909 r.) i na tamtejszym uniwersytecie pracował już do śmierci. Zmarł 2 IV 1915 w Genewie w wieku 50 lat.

Działalność krytyczna. Jako krytyk literacki Winiarski był związany z polskimi czasopismami („Przegląd Tygodniowy”, „Prawda”, „Ateneum”, „Krytyka”, „Strumień”). W wydawnictwach zachodnich publikował głównie prace ekonomiczne i socjologiczne (w językach francuskim, włoskim, niemieckim), m.in. w „Économiste Français”, „Revue International de Sociologie”, „Revue Philosophique”, „Rivista Italiana di Sociologia”, „Sozialistische Monatsschrift”, „Humanité Nouvelle”. Uprawiana przezeń krytyka literacka była utrzymana w emocjonalnym stylu i antyfilisterskim nastroju, wyraźnie zdradzającym upodobanie do jednych, a dezaprobatę wobec innych twórców. Winiarskiego zajmowała twórczość Dantego, Percy’ego Bysshe Shelleya, George’a Gordona Byrona, Edwarda Burne-Jonesa, Williama Morrisa, Gabriela D. Rossettiego czy Walta Whitmana. Pomijał twórczość w typie Henrika Ibsena – charakteryzującą się „małomieszczańską gadatliwością”, czyli literaturę, która rejestrowała potoczną świadomość. Przeciwstawiał jej sztukę wielkich indywidualności. Niepochlebnie wypowiadał się na temat Bolesława Prusa i Henryka Sienkiewicza, z sarkazmem akcentując np. „efekty jasełkowe” – „sztuczki tanie i trywialne” w Ogniem i mieczem. W Faraonie zauważał wiele typów będących reminiscencją bohaterów z Emancypantek, w Lalce – zaledwie dobrze skomponowane epizody. Mówiąc o Alphonsie Daudecie, że jest „w poglądach ograniczony”, sugerował, że „jego miejsce naturalne jest w jakimś zaścianku, gdzie obok Prusów i Sienkiewiczów błyszczałby gwiazdą pierwszorzędną” („Goethyzm” w literaturze francuskiej, „Prawda” 1893, nr 3). Z niechęcią kierował uwagę na naturalistów; „wada naturalizmu Zoli polega nie na tym, iż on przedstawia brzydotę i ohydę – sztuka przed niczym cofać się nie powinna! – ale że przedstawia ją z punktu widzenia najniższego motłochu psychicznego, najmarniejszej i najpospolitszej trzody ludzkiej” (Rzeczywistość i poezja w literaturze, „Prawda” 1897, nr 3). W procesach demokratyzacyjnych upatrywał przyczyny obniżenia poziomu literatury i sztuki („Naturalizm jest poglądem na świat tłumu, kwitnie w epokach demokratycznych”; „Literatura realistyczna i naturalistyczna, nawet w lepszych swych okazach, czyni często wrażenie literatury dla mamek i strażaków – formą i treścią” – Poezja i wiedza, tamże, nr 9). Z dezaprobatą Winiarski wypowiadał się o powieści realistycznej, twierdząc, że realizm jest najlichszym rodzajem sztuki, ponieważ zapoznaje prawa sugestii, nie pobudza wyobraźni. Manifestował oczarowanie romantyzmem, z uznaniem przyjmował poetów ekstazy i marzenia oraz wielkich namiętności. Szukał w literaturze liryzmu, żywiołu i harmonii, tonów melancholicznych, kolorytu obrazów poetyckich mających źródło w spontanicznej wyobraźni, dźwięcznych słów, języka silnego, obrazowego i świeżego, fikcji nieskrępowanej regułami rzeczywistości („Fantastyczny świat, zbudowany przez wielkiego poetę, jest tyleż realny, co i istniejący” – Znużenie i fantastyczność, „Prawda” 1892, nr 40). Z zaciekawieniem prezentował utwory, które zdradzały psychologiczną intuicję (np. Faust Ch. Marlowe’a). Oczekiwał od literatury wartości ideowych i społecznych. Był zdecydowanie niechętny chłopomanii.

Istota literatury i sztuki. Winiarski dokonywał oceny dzieł m.in. ze względu na możliwości ekspresyjne, czyli zdolność projektowania przeżycia estetycznego. Proces estetyczny rozpatrywał w świetle mechaniki: uważał, że działanie ciążenia powszechnego i prawo przemiany są w zupełności wystarczające do jego filozoficzno-naukowego wytłumaczenia. Opracował teorię równowagi estetycznej, opierając ją na wiedzy z zakresu antropologii i etnografii. Sądził (przed teorią psychoanalizy S. Freuda), że źródła przeżyć estetycznych tkwią w popędzie rozrodczym, w energii seksualnej: „Sztuka, jako objaw energii biologicznej, z punktu widzenia mechaniki społecznej odgrywa absolutnie takąż samą rolę, co i piękno naturalne, stanowiące środek przyciągania płciowego i rozmnażania” (Mechanika społeczna. Równowaga estetyczna, „Ateneum” 1899, t. 1, z. 2). Z analizy żywiołowości poezji Whitmana, jej „tchnienia liryzmu barbarzyńskiego” oraz panteizmu manifestującego się „bezgranicznym upojeniem kosmosu” Winiarski wnioskował, że egoizm i zło stanowią materiał artystyczny w nie mniejszej mierze niż sympatia i dobro. Utwierdzał się w tym przekonaniu, dokonując oglądu dzieł Oscara Wilde’a czy Charles’a Baudelaire’a. Stwierdzał: „W sztuce wszystkie kierunki są dobre, byleby były istotnie piękne. Musimy więc przyjąć i dekadentów, i Nietzschego, chociażbyśmy ich uważali za chorobliwych, a nawet szkodliwych” (Walt Whitman, „Prawda” 1893, nr 9). Uważał, że stan umysłu geniusza w chwilach tworzenia jest taki jak stan umysłu szaleńca. Zapytywał więc: „Czyż jest chociażby jedno wielkie dzieło, które by nie sprawiało wrażenia, że wariat je tworzył?” (Dante Gabriel Rossetti, tamże, nr 14). Powątpiewał w ten koncept Winiarskiego już redaktor wydania numeru „Prawdy”, w którym był drukowany jego artykuł, opatrując zdanie przypisem: „A Iliada lub Pan Tadeusz?”. Winiarski przekonywał, że „jest rzeczą absolutnie niemożliwą, żeby umysł niewyprowadzony gruntownie z równowagi, przynajmniej w chwilach natchnienia, mógł stworzyć to, co jest istotnie wielkim w sztuce i poezji” (tamże). Podstawę wszelkiej twórczości przypisywał nieświadomości. Z tego powodu postulował badanie chorób nerwowych, na które zapadali ludzie genialni, gdyż tylko to mogłoby wyjaśnić istotę natchnienia i geniuszu.

Krytyka literacka jako dziedzina nauki. Geniusz i społeczeństwo. Winiarski oponował przeciw włączaniu krytyki literackiej do dziedziny sztuki, wiążąc jej warsztat z metodami naukowymi. Postulował, by łączyć krytykę z estetyką (doszedł do przekonania, że zjawiska estetyczne można analizować z matematyczną ścisłością) oraz antropologią i socjologią (Piękno nowożytne, „Prawda” 1898, nr 26). Jednocześnie przestrzegał, by nie ograniczać spektrum krytyki do narzędzi socjologicznych, gdyż te nie są wystarczające do opisu literatury, zważywszy na to, że socjologia koncentruje się na tym, co powszechne, powtarzalne, typowe w społeczeństwie i podlega jakimś ogólnym prawom, podczas gdy istota geniuszu w literaturze i sztuce nie wykazuje zależności od praw rozwoju społecznego, będąc wyrazem indywidualności, jednostkowości i oryginalności (Krytyka i socjologia, tamże, nr 14). Zaznaczał przy tym, że relacja twórcy z otoczeniem społecznym może wyrażać się uleganiem mu, jak też manifestować się buntem przeciwko środowisku.

„Geniusz” jest pojęciem mocno akcentowanym w refleksji Winiarskiego (wiąże się z jego zwrotem od marksizmu ku psychologii w początkach lat 90.). Krytyk przekonywał, że genialną jednostkę cechują: samotność (mająca podstawę w egoizmie), wszechstronność możliwości i uzdolnień oraz intuicja (typowa dla człowieka pierwotnego). Argumentował, że wszechstronność znamionowała Friedricha Schillera, Victora Hugo, Adama Mickiewicza czy Aleksandra Puszkina – w ich dziełach odbijała się świadomość narodowa. Na jeszcze wyższym stopniu sytuował twórców, którzy wyrażali całą ludzkość, np. Leonardo da Vinci i Richard Wagner (Przyczynek do teorii geniusza, „Prawda” 1896, nr 42).

Dostrzegając ograniczoność wiedzy przyrodniczej w zakresie poznania człowieka, Winiarski wyrażał wątpliwość, czy faktycznie krytyka literacka może zyskać status stricte naukowy: „[…] ideałem krytyki naukowej byłaby taka, która by potrafiła klasyfikować twórców według budowy ich mózgów”, „krytyka naukowa twórczości tylko wówczas będzie możliwa, gdy antropologia da nam dokładną klasyfikację mózgów” (Krytyka i antropologia, „Prawda” 1898, nr 6). Skrupulatnie odnotowywał rzeczników krytyki naukowej, wskazując przykład Hippolyte’a Taine’a (ten, szukając głównie rodowodu dzieła i artysty, „zrobił z krytyki rozdział psychologii”), Hutchesona Macaulaya Posnetta, Georges’a Renarda lub Giosuè Carducciego. Odmienne postawy badawcze konstytuują różne rodzaje krytyki literackiej („Prawda” 1893, nr 12), m.in. krytykę o podłożu psychologicznym (akcentującą psychologiczne uwarunkowania dzieła i artysty), impresjonistyczną (kierującą uwagę na wrażenia i sugestie – która zdaniem Winiarskiego w znacznym stopniu jest nieporozumieniem – Impresjoniści.

Anatole France, „Prawda” 1892, nr 25), społeczną i moralną (interpretującą dzieło jako fakt społeczny wywołujący wiele skutków o znaczeniu istotnym dla innych).

Sztuka prerafaelitów. Jako zadeklarowany marksista Winiarski rewidował swoje poglądy pod wpływem brytyjskich prerafaelitów, wyraźnie zafascynowany estetyką Bractwa (w tym procesie krystalizowania się przekonań można dopatrywać się również znaczenia filozofii F. Nietzschego afirmującej indywidualizm). Z obserwacji twórczości Rossettiego (malarskiej i poetyckiej) Winiarski wyprowadzał wnioski o wrażliwości artystów, którzy doświadczeni tragicznymi zdarzeniami, wycofują się z życia społecznego, dziwaczeją w samotności, a ludzie widzą w nich już tylko niemoralnych wariatów. Ten mechanizm ma ilustrować zemstę tłumu odpłacającego się tak za dumę i pogardę jednostki wydelikaconej (pesymizm i zgorzknienie twórców zrodzone z tego konfliktu Winiarski rozpatrywał także na przykładzie A. Mickiewicza, Z. Krasińskiego, A. Schopenhauera, L. Tołstoja czy F. Dostojewskiego). Wyrażał przekonanie, że dla człowieka o takiej uczuciowości, jaką miał Rossetti, „świat cały jest jakąś wielką i stałą halucynacją, zbiorem symbolów, przybierających plastyczne postacie, i form, pod którymi kryją się symbole” (Dante Gabriel Rossetti). W Williamie Morrisie Winiarski widział jedną z najwspanialszych postaci swoich czasów – pisarza o olbrzymiej zdolności dostrzegania napięć dramatycznych, wielkiego artystę, malarza mającego „wrodzone poczucie mistycyzmu”. Uznawał go, tak jak Rossettiego, za pierwszorzędnego kolorystę, z powodzeniem przetwarzającego uczucie na kolor. Krytyk dostrzegał muzykalność i malowniczość poezji Morrisa: „[…] miał dar rytmu, […] posiadał harmonię kwiatów, roślin, linii, barw, dźwięków muzykalnych, wierszy – i harmonię życia, szlachetnego i ułożonego jak przepyszne dzieło sztuki” (William Morris, 1900).

W teoriach Johna Ruskina dostrzegał wiele sprzeczności i nienaukowych paradoksów, nie mógł jednak odmówić jego dziełom atrakcyjności czytelniczej. Nie zgadzał się z Ruskinowskim przedkładaniem sztuki średniowiecznej nad sztukę starożytną i renesansową („Dla Ruskina epoka odrodzenia była tylko epizodem, rodzajem plagi miejscowej” – H.F. Brown…, „Prawda” 1896, nr 36; „Teorie Ruskina można byłoby właściwie nazwać protestantyzmem w sztuce. Oskarżenia, które on rzuca na Renesans, mają głębokie podobieństwo do napadów skierowanych przez Reformację przeciw katolicyzmowi” – Teorie estetyczne Ruskina, „Prawda” 1894, nr 12). W prerafaelityzmie krytyk lokował początek wszystkich nowych kierunków w malarstwie europejskim, także źródła współczesnej poezji: symbolizmu, estetyzmu, dekadencji i mistycyzmu.

Podsumowanie. Winiarski żywo reagował na nowo wydawane dzieła oraz monografie i inne omówienia twórczości artystycznej, także rozprawy filozofów, psychologów czy socjologów związane z literaturą i sztuką. W „Prawdzie” Aleksandra Świętochowskiego prowadził stałe rubryki poświęcone literaturze angielskiej, francuskiej i włoskiej. Na bieżąco zapoznawał polskich czytelników z najnowszymi metodami nauk humanistycznych w Europie Zachodniej. I w tym przede wszystkim tkwi doniosłość i znaczenie jego prac. Niewątpliwą zasługą jest też próba opracowania koncepcji geniusza oraz systematyczny namysł nad teoriami, które uczyniłyby z krytyki literackiej dziedzinę naukową.