Wiślicki Adam

 Joanna Zięba

Dziennikarz, redaktor, wydawca, tłumacz, działacz społeczny i oświatowy. Pseudonimy i kryptonimy: A.A.; A.W.; A.F.W.; Nul; Jakub Wojak; Terminator.

Informacje biograficzne. Józef Adam Michał Wiślicki urodził się 23 XII 1836 w Warszawie przy ul. Ciepłej. Był synem urzędnika i literata Józefa Mikołaja Wiślickiego oraz Michaliny z Jopkiewiczów (vel Jabkiewiczów). Miał czterech starszych braci, potem trzech kolejnych, urodzonych w drugim małżeństwie ojca (matka Adama zmarła w 1839 r.). Po ukończeniu gimnazjum realnego nie podjął studiów, co miało zapewne związek z brakiem uczelni wyższej w Warszawie oraz z jego wyprowadzką z domu w 1854 r. i koniecznością samodzielnego utrzymywania się. Stosunki z drugą żoną ojca, Lucyną z Dowborów, nie układały się dobrze, co przyspieszyło decyzję o jego usamodzielnieniu się. Pierwsze lata po wyprowadzce Adam Wiślicki wspominał jako wyjątkowo trudne, również w powodu „krańcowej nędzy” (uwagi do pamiętnika J.M. Wiślickiego, Pamiętnik z całego mojego życia, rkps Bibl. Publ. m.st. Warszawy, sygn. II. 229). W 1856 r. w wieku 20 lat zadebiutował w „Gazecie Codziennej”, a w następnych latach ze zmienną częstotliwością współpracował z większością gazet i czasopism wydawanych w Warszawie: „Tygodnikiem Ilustrowanym” (gdzie w l. 1861–1866 redagował dział Komunikacja, przemysł i handel), „Księgą Świata”, „Gazetą Warszawską”, „Kroniką Wiadomości Krajowych i Zagranicznych”, „Czytelnią Niedzielną”, „Tygodnikiem Mód”, „Przyjacielem Dzieci”, „Bluszczem”, „Opiekunem Domowym”, „Kłosami”. Nie przyłączył się do powstania styczniowego. Od 1864 r. współpracował z Janem Jaworskim, wydawcą Kalendarza Ilustrowanego. 31 X 1865 poślubił Florentynę Jaworską, córkę Wojciecha, ogrodnika, i Katarzyny z Adamskich. W tym samym roku otrzymał koncesję na wydawanie własnego pisma. W 1866 r. ukazał się pierwszy numer „Przeglądu Tygodniowego Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych”, którego wydawcą i jedynym redaktorem Adam Wiślicki był nieprzerwanie do 1904 r. Przez większość życia zaangażowany w życie publiczne Warszawy, wspierał instytucje filantropijne, działał na rzecz oświaty ludowej, organizował prelekcje i odczyty, był też autorem przystępnych broszur popularyzujących naukę wśród niższych warstw społecznych, spośród których warto wspomnieć Gawędy warsztatowe dla rzemieślników i robotników polskich (cz. 1–2, 1863). W l. 1873–1875 i 1894–1901 był redaktorem Podręcznej encyklopedii powszechnej, w 1893 r. wydał Encyklopedię techniczną.

Zmarł 28 VII 1913 w Warszawie, pozostawiając księgozbiór i archiwum redakcyjne Towarzystwu Biblioteki Publicznej. Został pochowany na cmentarzu Stare Powązki, na jego życzenie nie umieszczono w prasie nekrologów, a pochówek odbył się bez publicznej ceremonii. W 1930 r. umieszczono na grobie płytę z napisem: „Adamowi Wiślickiemu, Redaktorowi »Przeglądu Tygodniowego«, Budownikowi Postępu i Pozytywnej Myśli – Polscy Wolnomyśliciele”.

Działalność. Dla rozwoju literackiej i publicystycznej kariery Adama Wiślickiego istotne znaczenie miały dom rodzinny i atmosfera, w jakiej się wychował. Zainteresowania literaturą i muzyką jego ojciec przekazał dwóm synom – Adamowi i Władysławowi. Władysław Wiślicki (1829–1889) został kompozytorem, pedagogiem i krytykiem muzycznym, Adam – literatem. Józef Mikołaj tak komentował ten wybór: „Adam zupełnie zwichnął swoją karierę, poszedłszy na drogę niewdzięczną – literata, która u nas ani zasłużonej sławy, ani materialnych korzyści dotychczas nie daje” (Pamiętnik z całego mojego życia). Okres 1856–1860 Adam Wiślicki wspomina jako trudny czas torowania sobie drogi do zawodu dziennikarza i literata: „[…] pisma warszawskie zajmowały się wyłącznie polityką zagraniczną, wojną krymską i włoską, a dla poczynającego dziennikarza pracującego nad sprawami krajowymi nie było miejsca” (Uwagi do Pamiętnika z całego mojego życia). Popularyzacja literatury polskiej i zagranicznej w tanich edycjach dla szerokiego kręgu odbiorcy była jednym z najważniejszych zadań, jakie przed sobą stawiał. W l. 1857–1858 opracował i przygotował do druku Klejnoty poezji polskiej wybrane z dzieł najznakomitszych dawnych i nowoczesnych poetów (1857). We wstępie do antologii pisał: „Poezja nasza niebios posłanka nie gardzi słomianą strzechą ubogiej chaty – dla was więc niskie dworki, dla was, prości ludzie serca, niesiemy tę małą wiązankę kwiatów zebranych na niwie swojskiej poezji”. W serii „Wydawnictwa Dzieł Tanich A. Wiślickiego” ukazały się m.in. powieść Mąż Leonory Walerii Marrené-Morzkowskiej oraz dramat Nora Henrika Ibsena. Na łamach „Przeglądu” drukował powieść Małaszka Gabrieli Zapolskiej. Był też miłośnikiem i wydawcą literatury francuskiej (m.in. Dama kameliowa A. Dumasa, Paryż, Rzym, Płodność i inne dzieła É. Zoli).

Pierwsze publikowane przez niego artykuły dotyczyły głównie zagadnień ekonomicznych i gospodarczych. Na łamach „Gazety Warszawskiej” pisał o ekonomii liberalnej w warunkach polskich i oczynszowaniu chłopów (Pogląd na sprawę włościańską ze stanowiska przymusu w wieczystym oczynszowaniu, 1862), w „Czytelni Niedzielnej” publikował przeznaczone dla rzemieślników Gawędy warsztatowe, pod pseudonimem Jakub Wojak popularyzował geografię powszechną w broszurze Narody zamieszkujące ziemię (1862), nakładem „Roczników Gospodarstwa Krajowego” opublikował Krótką geografię Królestwa Polskiego (1863). W l. 1863–1864 współpracował głównie z „Tygodnikiem Ilustrowanym” i „Czytelnią Niedzielną”, ale miał już wtedy zamysł stworzenia własnego pisma, co udało się zrealizować w 1866 r. W l. 1880–1903 Wiślicki wydawał „Dodatek Miesięczny »Przeglądu Tygodniowego«”, w którym umieszczał obszerniejsze rozprawy naukowe, rodzime i zagraniczne utwory literackie (m.in. tłumaczenia H. Ibsena i A. Strindberga) oraz studia poświęcone literaturze i sztuce. Podjął też kilka prób literackich, które nie przyniosły mu uznania. W 1867 r. opublikował na łamach „Przeglądu Tygodniowego” opowiadanie pod tytułem Szczebel do kariery podpisane inicjałami A.A., przypisuje się mu autorstwo niedokończonego romansu Gwiazdy upadłe, który ukazywał się w odcinkach w 1871 r. W 1879 r. Wiślicki wydał trzytomową powieść Przeżyci, którą następnie w latach 80. publikował w odcinkach na łamach „Dodatku Miesięcznego »Przeglądu Tygodniowego«” i wznowił w 1886 r.

„Przegląd Tygodniowy”. Jako redaktor „Przeglądu Tygodniowego” Adam Wiślicki odegrał ważną rolę w formowaniu się programu młodych pozytywistów warszawskich, z których większość debiutowała na łamach jego pisma. O tej roli pisał w Kronikach Bolesław Prus: „Po dwudziestu czterech latach możemy sobie powiedzieć, że stworzenie »Przeglądu Tygodniowego« było w dziedzinie polskiej myśli przewrotem, i to przewrotem zbawiennym” (Kronika tygodniowa, „Kurier Codzienny” 1890, nr 16). We wstępie do pierwszego numeru „Przeglądu Tygodniowego” Wiślicki stwierdzał: „My nowo przybywający nie posiadamy tych korzystnych warunków, musimy sobie wszystko stwarzać i wywalczać…”, ale zaraz dodawał: „[…] nie chcę krytyki jątrzącej, zaczepnej, ale nauczającą, dodatnią…”, i deklarował, że „pismo nie ma być niczym innym jak tylko kroniką krajową i powszechną” (Otwarcie pisma, „Przegląd Tygodniowy” 1866, nr 1). W pierwszych latach pisywali dla Wiślickiego głównie studenci Szkoły Głównej: Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Józef Kotarbiński, Julian Ochorowicz, Bronisław Rejchman. Wiślicki szybko zaangażował ich do prac translatorskich, dzięki czemu nakładem „Przeglądu” ukazały się m.in. Pomoc własna Samuela Smilesa (1867) czy O ideale w sztuce Hippolyte’a Taine’a (1873). Wiślickiemu udało się również wydać w języku polskim m.in. Charlesa Darwina, Ludwiga Büchnera, Johna Stuarta Milla i Herberta Spencera. Dzięki działalności wydawniczej „Przeglądu” młodzi mieli szansę zapoznać się z najważniejszymi nurtami myśli europejskiej, co wpłynęło na rozwój ich światopoglądu. Redaktor zapowiadał: „Nowe pismo zakładam dlatego, że widzę stanowisko dotąd niezajęte – a jeśli się mylę, jeśli na nim się nie utrzymam, ogół pochowa mnie w niepamięci z równą obojętnością, jak to wszystko, co nie ma zasady bytu, co jest mu niepotrzebne” (Otwarcie pisma). Zasadę użyteczności Wiślicki wcielał w swoją twórczość i działalność niezależnie od tematu – pisał o niej w artykułach o tematyce gospodarczej i społecznej, w sprawozdaniach literackich i dokonywał ocen estetycznych rodzimej poezji.

W pierwszych latach funkcjonowania „Przeglądu” samodzielnie prowadził rubryki Przegląd prasy periodycznej, Z redakcyjnego stołu oraz Tydzień warszawski, pisał też regularnie artykuły i recenzje o tematyce społeczno-ekonomicznej. Współtworzył zespołowy felieton Echa warszawskie, w którym pojawiały się wzmianki dotyczące nowości wydawniczych. Samodzielnie opracowywał Kronikę powszechną krajową i zagraniczną poświęconą kwestiom bieżącym. W pierwszej dekadzie wydawania „Przeglądu Tygodniowego” napisał m.in. artykuły: Niezależność kobiety („Przegląd Tygodniowy” 1866, nr 8–24), Praca i majątek, czyli środki uczciwego wzbogacania się („Przegląd Tygodniowy” 1867, nr 18–19, 21, 25, 30, 44), Prawda prywatna i prawda publiczna („Przegląd Tygodniowy” 1873, nr 38).

Twórczość krytycznoliteracka. Poza nielicznymi wyjątkami nazwisko Adama Wiślickiego nie pojawia się w dziale sprawozdań literackich, teatralnych i muzycznych – ocenę dzieł powieściowych i poetyckich zlecał innym autorom. We własnych artykułach stawiał pytania o społeczną rolę literatury, a najważniejszym kryterium w ocenie powieści był dla niego sposób, w jaki rzeczywistość przedstawiona w utworze oddaje uwarunkowania społeczne swego czasu. W komentarzach do powieści historycznych odnosił się do wiarygodności świata przedstawionego. W opracowaniach poświęconych krytyce literackiej pozytywizmu jego twórczość pozostaje zapoznana, jedynie wzmiankuje się o artykule Groch na ścianę. Parę słów do całej plejady zapoznanych wieszczów naszych („Przegląd Tygodniowy” 1867, nr 49; 1868, nr 1), w którym przeprowadził zjadliwą krytykę twórczości „urzędowych poetów” i „rycerzy cierpienia”, zwracając uwagę na niski poziom rodzimej poezji swego czasu, i dopytywał: „Czym jest pieśń bez myśli, uczucie bez jasnego widzenia rzeczy, serce bez stałego i niewzruszonego charakteru?”. Krytyk stawał się nieprzyjacielem poetów, a lektura wierszy publikowanych na łamach prasy była porównywana do „dantejskiej wędrówki po kręgach rymów”. Najważniejszym być może fragmentem Grochu na ścianę jest zwięzła charakterystyka epoki oddająca nastrój młodego pozytywizmu i sytuująca poezję w kręgu wyzwań cywilizacyjnych i celów wychowawczych: „Wiek XIX nie jest wcale wiekiem cierpiących i zachwyconych trubadurów; jego poezję stanowi ciągły postęp, ciągła dążność do zajęcia takiego stanowiska wobec praw przyrody i ludzkości, aby w jak największym zakresie urzeczywistniał dla siebie wszystko, cokolwiek myśl jego podyktuje do wykonania”. Powinnością poety było według Wiślickiego mieć „niepokonaną żądzę […] przeprowadzenia jednej myśli, jednej idei, która by, jak iskra elektryczna, przebiegała fale społeczeństwa i wstrzęsieniem tychże nowe perły wyrzuciła na jego pożytek” (tamże). Artykuł Wiślickiego, który był ważnym głosem w dyskusji o znaczeniu poezji i jej estetycznej konwencji, uchodzi dziś za jeden z najwcześniejszych manifestów pozytywistycznych.

Podsumowanie. Adam Wiślicki jako redaktor „Przeglądu Tygodniowego” odegrał istotną rolę w kształtowaniu myśli młodych pozytywistów, a jego działalność literacka, publicystyczna i wydawnicza oddziaływała na środowisko warszawskie 2. poł. XIX w. Mimo że do końca życia był on utożsamiany ze światopoglądem pozytywistycznym, jako redaktor „Przeglądu Tygodniowego” zapraszał do współpracy autorów o zróżnicowanych poglądach. W kwestii zadań literatury pozostał jednak na stanowisku bliskim utylitarystycznym ideałom z lat 70., czego przejawem były jawny dydaktyzm i próba wiernego obrazowania społeczeństwa w jedynej jego powieści – Przeżyci.