Witkiewicz Stanisław

Magdalena Piotrowska-Grot

Artysta malarz, krytyk i teoretyk sztuki, pisarz. Kryptonimy: St.W.; W.; Wi. St.

Informacje biograficzne. Urodził się 21 V 1851 w Poszawszu na Żmudzi jako ósme z dwanaściorga dzieci Ignacego i Elwiry z Szemiotów h. Łabędź. Dziesięcioletni Stanisław (nazywany w domu Stalutkiem) rozpoczął naukę w gimnazjum w Szawlach i zamieszkał na kwaterze ze starszymi braćmi. Po trzech latach naukę przerwano w wyniku wybuchu powstania styczniowego, w które od początku była zaangażowana rodzina Witkiewiczów. Wychowany w duchu walki o niepodległość i legendy o przodku Janie „Wallenrodzie” Prosperze, Stanisław uczestniczył w powstaniu jako kurier. Za konspiracyjną działalność Ignacego wraz z Elwirą oraz dwójką ich dzieci – Janem i Barbarą – aresztowano i skazano na utratę praw szlacheckich oraz zsyłkę do Syberii Zachodniej. Majątek skonfiskowano, a trzynastoletni wówczas Stanisław udał się z rodzicami i częścią rodzeństwa do Tomska (już w tym czasie Stanisław uczy się rysunku u litografa Flecka). Po czterech latach Stanisław wyrusza do Petersburga, gdzie jego starszy brat Ignacy studiuje prawo – jednocześnie starając się o amnestię dla rodziny. Działania te przynoszą w końcu zamierzony efekt, niestety w drodze z Tomska umiera ojciec. W 1868 r. Stanisław, po krótkim pobycie w kraju, rozpoczyna studia w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, a następnie w l. 1871–1874 kontynuuje naukę dzięki kontaktom z przedstawicielami Akademii Monachijskiej (zachowała się jego legitymacja, nie widniał on jednak na liście studentów, oficjalnie studiował jedynie przez sześć tygodni, później funkcjonował prawdopodobnie jako wolny słuchacz); poznaje m.in. Aleksandra i Maksymiliana Gierymskich, Józefa Chełmońskiego, Adama Chmielowskiego i Antoniego Piotrowskiego. Początkowo zatrzymuje się u Henryka Siemiradzkiego, z którym łączą go przyjaźń oraz artystyczne zainteresowania. W 1874 r., w efekcie kłopotów ze zdrowiem, tęsknoty za bliskimi i pogłębiającej się depresji, a także wyjazdu z Monachium jego bliskiego przyjaciela Józefa Chełmońskiego, wraca do kraju i przyjeżdża do odziedziczonego przez matkę majątku Urdominy. Następnie wraz z matką oraz dwiema siostrami przenosi się do Warszawy. W l. 1875–1878 jest związany z trzema warszawskimi ośrodkami wolnej sztuki: pracownią malarską w Hotelu Europejskim (Krakowskie Przedmieście), salonem artystycznym Cypriana Godebskiego oraz salonem Heleny Modrzejewskiej. W tym czasie zaprzyjaźnia się z Henrykiem Sienkiewiczem i Bolesławem Prusem, jego pracownię odwiedza również Antoni Sygietyński.

W l. 1878–1882, w związku z nasileniem się objawów gruźlicy (skrofuloza), wyjeżdża do Francji, leczy się w Marienbandzie i Marenie. W 1881 r. wyrusza do Monachium w towarzystwie Jana Owidzkiego, liczy bowiem na sprzedaż kilku obrazów. W 1882 r. wraca do Warszawy. Po sześcioletnim okresie narzeczeństwa bierze ślub z Marią Pietrzkiewiczówną, a 24 II 1885 przychodzi na świat ich syn – Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy).

Lata 1882–1889 to czas intensywnej działalności krytycznej – praca w czasopismach „Wędrowiec” oraz „Kłosy”, publikacja najważniejszych artykułów i opracowań. To także okres pierwszych wyjazdów do Zakopanego (publikacja wspomnień z Tatr Na przełęczy) i narodziny koncepcji „stylu zakopiańskiego”. Współpracuje w tym czasie z Antonim Sygietyńskim i Aleksandrem Gierymskim – m.in. przygotowuje album o braciach Gierymskich, który wydano w 1886 r. (mimo problemów zdrowotnych Aleksandra, który udał się w końcu na leczenie psychiatryczne do Wiednia, i jego niechęci do Witkiewicza).

W 1889 r. cała rodzina, głównie ze względu na stan zdrowia Stanisława (postępującą gruźlicę), przeprowadza się do Zakopanego. Maria daje tam lekcje muzyki, Stanisław rozwija swoją działalność artystyczną. W 1891 r. Witkiewicz wyjeżdża do Berlina na międzynarodową Wystawę Sztuki, następnie odwiedza we Włoszech pracownię Cypriana Godebskiego. Tworzy tatrzańskie krajobrazy, maluje portrety, projektuje wille i kaplice. Publikuje zbiory pism krytycznych: Sztuka i krytyka u nas (wyd. 1 – 1891, wyd. 2 – 1899) i monografie: Juliusz Kossak (1900), Aleksander Gierymski (1903), Jan Matejko (1903). Zaangażowany w rozwój polskiej sztuki i w sprawy społeczne, utrzymuje kontakty towarzyskie z artystami z Krakowa i Zakopanego (J. Malczewski, S. Wyspiański, L. Wyczółkowski, J. Mehoffer), związany jest również z salonem artystycznym, jakim stał się dom Marii Dembowskiej.

W l. 1904–1905 Stanisław Witkiewicz wyjeżdża na kurację do Lovrany. Ogromne wrażenie robią na nim doniesienia o rewolucji 1905 r., które opisał w zaginionym rękopisie Przełom oraz w listach do bliskich. Następnie na trzy lata wraca do Zakopanego, by w 1908 r. znów przenieść się do Lovrany, gdzie przygotowuje wydania zbiorowe swoich dzieł krytycznych, a także szkice społeczno-polityczne Życie, etyka i rewolucja (niestety rękopisów tych prac nie znaleziono). Żyje wówczas w nieformalnym związku z Marią Dembowską. W 1914 r. bardzo boleśnie reaguje na udział syna w wojnie po stronie armii carskiej, siostrę Anielę, która umożliwiła bratankowi wstąpienie do armii, oskarża w listach o zdradę.

Stanisław Witkiewicz zmarł 5 IX 1915 w Lovranie po długiej i wyniszczającej chorobie. Jego ciało do Zakopanego sprowadziła Maria Dembowska, a 15 IX 1915 odbył się pogrzeb. Witkiewicz został pochowany na zabytkowym cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.

Kręgi twórczości. Choć dziś jest pamiętany głównie dzięki swoim dziełom malarskim i projektom architektonicznym, w latach młodzieńczych daje się poznać przede wszystkim jako poeta. W napisanym ok. 1875 r. poemacie oddawał biedę i smutek okresu monachijskiego; pracę tę siostra artysty, Maria Witkiewiczówna, opatruje w swoich wspomnieniach tytułem O dobrej śmierci (Wspomnienia o Stanisławie Witkiewiczu, 1936). Jako ilustrator debiutuje rysunkiem podpisanym Tuman („Kłosy” 1874, nr 492). Następnie pojawiają się kolejne, realistyczne ilustracje (Wiosenne drogi, Walka o byt i Wiosna) w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1875 r. Publiczny debiut malarski to wystawiane w warszawskich salonach obrazy realistyczne (Orka, Pastuszek owiec, Polowanie z chartami), które krytyka w 1875 r. oceniła tak jak prace Józefa Chełmońskiego, jako zbyt szorstkie, posępne, pełne technicznych niedostatków. Malarstwo jego autorstwa nie doczekało się wielkiego uznania, ale na uwagę zasługuje artystyczna różnorodność obrazów Witkiewicza. Jak pisała Wanda Nowakowska, był to twórca „uwikłany w sprzeczności epoki o rodowodzie romantycznym, orientacji naturalistycznej i scjentystycznej, noszącej w łonie swoim zalążki modernizmu” (1970). Dziś najbardziej znany jest dzięki stworzeniu „stylu zakopiańskiego”. Zaprojektował wille: Koliba, Dom pod Jedlami, Pepita, Korwinówka i Zofiówka. Był projektantem kaplicy Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce, a także witraży do kaplicy w Jaszczurówce oraz kościoła Świętej Rodziny w Zakopanem. Styl ten opisał w publikacjach Styl zakopiański. Zeszyt I. Pokój jadalny (wyd. 1904) oraz Styl zakopiański. Zeszyt II. Ciesielstwo (wyd. 1910).

Początki działalności krytycznej. Jako krytyka sztuki ówczesna Warszawa poznaje Witkiewicza z artykułu-felietonu List do Redaktora („Opiekun Domowy” 1875, nr 9). Bezlitośnie podsumowuje w nim dokonania malarstwa akademickiego, czasopisma i krytyków lekceważących nowe nurty w sztuce utrudniających publiczności kontakt z pracami młodych nowatorów. Atakuje nie tylko idola ówczesnej krytyki – Aleksandra Wagnera, ale także aktywnych krytyków malarstwa (w tym wymieniając z imienia i nazwiska H. Struvego) oraz warszawskich nauczycieli, którzy nie powinni rościć sobie prawa do kształtowania artystycznych indywidualności: „Szkoła, nauczyciel dają tylko we władanie talentu stronę materialną sztuki, uczą rysować i malować, ale nie wyuczają artyzmu, nie wleją w nikogo ducha talentu samodzielnego” (tamże).

W 1876 r. pod inicjałami St.W. publikuje wstęp do pism krytycznych Myśli o sztuce („Biesiada Literacka” 1876, nr 5), w którym rozważa hipotezę o możliwości istnienia polskiej szkoły malarskiej, ale także analizuje pojęcie „szkoły” i potrzebę definiowania sztuki w tych kategoriach: „Artysta, malarz czy rzeźbiarz, poeta czy muzyk lub architekt nie żyje poza światem, lecz żyje w nim, i w danej epoce podziela myśli, wierzenia i uczucia swego narodu, pomimo to każdy z nich może być o całą skalę geniuszem wyższym od otaczającego społeczeństwa, a nawet może wyprzedzać go tak, że tylko późniejsze pokolenia zrozumieją i oddadzą hołd należny jego wielkiemu duchowi”. Autorstwo wstępu, podawane czasami w wątpliwość przez badaczki i badaczy twórczości Witkiewicza, potwierdza Władysław Maleszewski („Biesiada Literacka” 1898, nr 11).

Kampania „Wędrowca”. W 1883 r. Artur Gruszecki wykupuje czasopismo „Wędrowiec”, w którym Stanisław Witkiewicz zostaje zatrudniony jako kierownik artystyczny. Współpracuje tam m.in. z Antonim Sygietyńskim oraz Adolfem Dygasińskim, chcąc stworzyć czasopismo literacko-artystyczne. Na łamach „Wędrowca” toczono walkę o wolną sztukę oraz odejście zarówno w sztuce, jak i krytyce od historyzmu i akademizmu. Miało to być czasopismo nie tyle opiniotwórcze, ile edukacyjne i anonsujące nowe prądy, kierunki, przedstawiające również tajniki artystycznego warsztatu. Artykuły z cyklu Malarstwo i krytyka u nas („Wędrowiec” 1884, nr 52; 1885, nr 5–9, 12, 16–17) Witkiewicz zebrał w książce Sztuka i krytyka u nas.

Według Witkiewicza krytyka ma stanowić sumienie artysty. Powinna być profesjonalna, obiektywna i otwarta na nowości. Krytyk musi jednak odwoływać się nie tylko do najnowszych zjawisk artystycznych, ale także znać historię sztuki, specyfikę warsztatu, stosować metodę naukową, najlepiej zaś łączyć teorię z praktyką. Witkiewicz opisuje trendy sztuki europejskiej, wspomina monachijskich profesorów, ale prowadzi głównie ostre polemiki: był przeciwnikiem hierarchii tematów, uważał bowiem, że liczy się technika i sposób wykonania, a nie temat dzieła – chodziło jednak przede wszystkim o sprzeciw wobec estetyki idealistycznej oraz dążność do poszerzenia tematyki dzieł, tak by mogły przedstawiać i komentować całą ówczesną rzeczywistość, a nie jedynie krąg zagadnień uznanych za istotne (malarstwo historyczne). Był wyznawcą realizmu (przechodzącego niejednokrotnie w naturalizm), ale nie przekreślał symbolizmu czy impresjonizmu. Chciał, żeby sztuka ukazywała rzeczywistość nieidealizowaną (czemu dał wyraz, przedstawiając realia zakopiańskie – piękno folkloru zderzone z biedą).

Choć ważna jest według niego znajomość historii sztuki, walczy o prawo artystów do bycia traktowanym autonomicznie – niezależnie od formacji pokoleniowej i szkoły estetycznej, z jakiej wyrastają. Jego sprzeciw wywołuje subiektywność: „Krytyk – to sumienie artysty, samowiedza sztuki, wielka, otwarta źrenica prawdy, nie zaprószona żadnym prochem subiektywizmu. Żeby być takim, krytyk musi stać ponad swoim czasem, ponad smakiem współczesnych, ponad kierunkami mającymi największe uznanie chwili i ponad tymi, które, wydawszy pełną ilość dzieł, oznaczonych swoim charakterem, umarły. […] Żadnych smaków, żadnych upodobań. Krytyk tłumaczy naturę artystycznych zjawisk, nie mówiąc wcale, czy mu się podobają lub nie” (Malarstwo i krytyka u nas, „Wędrowiec” 1885, nr 17). Jego wizja krytyki była więc nie tylko wysoce polemiczna wobec ówczesnych standardów (krytyk jako ten, który wyznacza trendy, decydując czasami o przebiegu kariery artysty), ale także utopijna. Wyraża przekonanie, że jedynie ktoś tworzący dzieła może być uczciwym krytykiem.

Jego filozofia sztuki pozostaje w związku z poglądami dotyczącymi społeczeństwa, narodu i roli jednostki. Był spadkobiercą romantycznej wizji samodoskonalenia jednostki, wolności, choć nie w wersji radykalnej (nigdy nie stał się zwolennikiem idei „sztuki dla sztuki”).

Wierzył w heroizm, uważał, że człowiek powinien dążyć do rozwoju intelektualnego i moralnego; miało to stać się podstawą tworzenia silnego (duchem i rozumem) społeczeństwa. Jego poglądy miały znaczenie nie tylko dla sztuk wizualnych, były również podstawą kampanii krytycznoliterackich (o naturalizm, o wolność artysty, o etykę w sztuce i w życiu).

Stanisław Witkiewicz był przede wszystkim miłośnikiem sztuki i stoczył w imię jej wolności niejedną zaciętą batalię. Sposób, w jaki Witkiewicz pisał o roli krytyki, estetyce, prawie do indywidualizmu, był wówczas wyjątkowy. W swoich wypowiedziach znajomość historii sztuki i malarskiego warsztatu dopełniał podstawami psychologii i poszukiwał jednostkowej wrażliwości danego twórcy.