Zalewski Kazimierz

Anna Sobiecka

Dramatopisarz, publicysta, krytyk teatralny. Pseudonimy i kryptonimy: Jerzy Myriel; K.Z.; (K.Z.); Kaz. Zal.; Kaź…; Zal…; Z.; Żelisław Roman Orsza.

Informacje biograficzne. Urodził się 5 XII 1848 w Płocku w rodzinie znanego adwokata Stanisława Zalewskiego (1823–1892) i Balbiny z Wołowskich (1825–1909). Do szkół uczęszczał w Płocku, Siedlcach i Warszawie. W l. 1865–1870 studiował początkowo na wydziale filozoficznym. Następnie parę lat pracował w sądownictwie, otwierając nawet własną kancelarię adwokacką w Warszawie. Debiutował jednoaktówką Bez posagu w 1869 r. na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. W l. 1875–1878 był redaktorem i właścicielem dziennika „Wiek”, w l. 1876–1877 redagował „Nowiny Niedzielne”. W 1888 r. poślubił Zofię Olszowską (1870–1946), z którą miał czterech synów. Od 1889 r. był stałym recenzentem teatralnym „Kuriera Warszawskiego”. Ogłaszał swoje utwory w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Kłosach”, „Bluszczu”, „Świecie” oraz w innych czasopismach. Serdeczna i długotrwała przyjaźń łączyła Zalewskiego z innym komediopisarzem pozytywizmu warszawskiego, Zygmuntem Sarneckim. Zalewski zajmował się również tłumaczeniami i przeróbkami głównie z literatury francuskiej (np. E. Legouvégo komedia Bez stanu czy Molière’a Świętoszek i Szkoła kobiet). Doskonała znajomość języka francuskiego sprawiła, że w 1894 r. pisarz został sprawozdawcą polskiego ruchu teatralnego dla miesięcznika „Revue d’art dramatique”. W tym samym roku obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia działalności pisarskiej. W sezonie 1907/1908 krytyk był dyrektorem artystycznym Dramatu i Komedii Warszawskich Teatrów Rządowych, a w l. 1908–1915 kierował Aplikacyjną Szkołą Aktorską przy teatrach warszawskich. W l. 1909–1918 kierował (po M. Gawalewiczu) prywatnym i niezależnym Teatrem Małym, przy którym zorganizował Wolną Scenę (1910) prowadzoną przez Bolesława Gorczyńskiego. Z Teatrem Małym Zalewski był związany (z krótkimi przerwami) niemal do śmierci. W 1912 r. został dyrektorem i reżyserem Teatru Zjednoczonego, a w 1915 r. w trakcie działań wojennych pełnił funkcję prezesa dyrekcji WTR. Zmarł 11 I 1919 w Warszawie.

Związki z teatrem. Z teatrem połączyły Zalewskiego wszechstronne związki. Był autorem wielu popularnych komedii chętnie grywanych w teatrach, m.in. Przed ślubem (1875), Artykuł 264 (1878), Górą nasi! (1884), Friebe (1885), Nasi zięciowie (1886) czy Małżeństwo Apfel (1887). W 1895 r. napisał też dla swojego kolegi po fachu Michała Wołowskiego prolog teatralny pt. Piękny sen z okazji otwarcia teatru w Łodzi, który Wołowski miał poprowadzić. W warszawskim środowisku literacko-artystycznym Zalewski był również znany ze swej szczególnej atencji do aktorów, zwłaszcza pięknych (choć niekoniecznie uzdolnionych) aktorek. Z teatrami warszawskimi przełomu XIX i XX w. połączyły go także związki instytucjonalne. Teatr był głównym polem jego działalności krytycznej i publicystycznej. Przez wiele lat przygotowywał do „Wieku” cykliczne wypowiedzi w kilku działach: Nowiny bieżące krajowe, Teatr, Przegląd literacki, Korespondencja, Kronika artystyczna, Kronika literacka oraz Felieton teatralny. Wymagało to od redaktora ogromnego oczytania i rozległych kompetencji, ale też wskazywało na wzajemną bliskość i pokrewieństwo jego publicystyki literackiej i teatralnej. Wspominając go, Adam Grzymała-Siedlecki pisał, że Zalewski był człowiekiem wprost „zaczytującym się” w starych pamiętnikach i dziełach historycznych. Publicysta współpracował z „Kurierem Warszawskim”, prowadząc tu stałą rubrykę teatralną w l. 1889–1897, oraz z „Wiekiem Ilustrowanym” (1900–1905), gdzie wypowiadał się w działach: Teatr i sztuka oraz Felieton teatralny. Felietony zamieszczane w tych dwóch czasopismach tworzą największy zbiór jego recenzji z wszystkich ważniejszych warszawskich wydarzeń teatralnych, w tym z premier w Teatrze Rozmaitości. Recenzje były zwykle obszerne, podzielone na dwa lub nawet trzy numery. Wyróżniała je lokalizacja zwykle na pierwszej stronie „Kuriera Warszawskiego” oraz „Wieku”. Oprócz recenzji i relacji z przedstawień Zalewski pisał również eseje publicystyczne, omówienia sylwetek znanych i popularnych pisarzy (E. Scribe’a, A. Dumasa syna, J.A. Fredry), artykuły bilansujące i podsumowujące sezony teatralne w Rozmaitościach, wreszcie typowe portrety aktorskie (np. J. Królikowskiego, W. Rapackiego, R. Żelazowskiego, B. Leszczyńskiego, M. Frenkla, M. Wisnowskiej, W. Siemaszkowej, G. Zapolskiej czy włoskich artystów E. Rossiego i A. Maggiego). Po 1905 r. działalność sprawozdawczo-recenzencka Zalewskiego nieco osłabła, a w prasie zaczęły ukazywać się artykuły wskazujące na zacięcie społeczne pisarza, który komentował m.in. kwestię rolną obecną w programach partii rosyjskich („Przegląd Społeczny” 1906), powstanie 1863 r. w kontekście Zapisków Nikołaja Berga („Bluszcz” 1906) czy wprowadzenie nowego podatku teatralnego dla scen warszawskich („Kurier Warszawski” 1916).

Krytyka teatru i dramatu. Na polu warszawskiej krytyki teatralnej 2. poł. XIX w. publicystyka teatralna Zalewskiego prezentowała się dość typowo. Obok Kazimierza Kaszewskiego, Władysława Bogusławskiego, Fryderyka Henryka Lewestama czy Józefa Keniga był reprezentantem krytyki idealistycznej, której było szczególnie blisko do opisowo-analitycznej publicystyki literackiej. W recenzjach powielał pewien schemat budowy: zaczynał od streszczenia sztuki, następnie oceniał konstrukcję akcji i sposób konstruowania postaci, w części końcowej umieszczał opis realizacji teatralnej, charakteryzując sztukę aktorską oraz sposób budowania postaci scenicznych przez poszczególnych aktorów, zwłaszcza tych wyróżniających się. Niewiele uwagi poświęcał sprawom reżyserii, scenografii lub oprawy muzycznej. Marginalnie traktował uwagi o publiczności. Jego sposób patrzenia na teatr zawsze uwzględniał sceniczne predyspozycje utworów dramatycznych, w których ocenianymi elementami, a zarazem „walorami”, były przede wszystkim realizm rozumiany jako obiektywna obserwacja rzeczywistości, z zachowaniem zasad logiki wydarzeń, oraz prawdopodobieństwo wydarzeń i postaci. Analiza dzieł dramatycznych stawała się dla Zalewskiego często pretekstem do oceniania i opisu warsztatu literackiego poszczególnych autorów. Krytyk chwalił reprezentantów polskiej i obcej „sztuki dobrze skrojonej”, wysoko oceniał zawsze twórczość komediopisarską Jana Aleksandra Fredry, nie znajdował jednak zrozumienia dla nowej dramaturgii spod znaku naturalizmu (recenzje dramatów H. Ibsena, G. Hauptmanna czy S. Przybyszewskiego).

Zalewski poważnie postrzegał kwestie związane z zadaniami krytyki teatralnej. Refleksje metakrytyczne skupiały się głównie na dwóch elementach: kompetencjach krytyka oraz konieczności jego bezstronnego oceniania. Pisał: „[…] krytyk teatralny to sędzia przysięgły wyrokujący nie na zasadzie prawa, ale według sumienia i własnego znawstwa, wyrobionego wykształceniem filozoficznym i literackim oraz szerszą obserwacją życiową przy talencie felietonisty” (Felieton teatralny, „Wiek” 1899, nr 116). Najbardziej cenił erudycyjno-felietonowy model recenzji, a drogą do zdobycia zaufania i powodzenia recenzenta u czytelników była jego zdaniem szczerość nierozerwalnie połączona z pracą i indywidualnością pisarza. Uczciwość zawodowa krytyka nakazywała mu rzetelność i obiektywność w ocenianiu. Sympatie, a tym bardziej osobiste antypatie, nie powinny decydować o końcowej ocenie utworów czy przedstawień.