Zawadyński Tomasz

Agnieszka Czajkowska

Poeta, krytyk literacki, tłumacz, publicysta, autor wspomnień. Pseudonimy i kryptonimy: Bohdan Rastawica; T.Z.

Informacje biograficzne. Urodził się w 1838 r. na Kijowszczyźnie. Słownik elit dawnych ziem wschodniej Rzeczypospolitej podaje, że jego ojciec miał na imię Wiktor, a sam Zawadyński pisze, że jest synem Jana Zawadyńskiego ze Zwinogródka („Kraj” 1895, nr 45). Był porucznikiem artylerii byłych wojsk polskich, matka Tekla pochodziła z Konarskich. Ukończył gimnazjum w Niemirowie, na kijowskim uniwersytecie studiował prawo. Aktywnie działał w tajnych organizacjach studenckich (wspomnienia z lat uniwersyteckich – „Kraj” 1888, nr 36). Studia ukończył w 1862 r. W 1863 r. oficjalnie – mając paszport – wyjechał do Galicji, stamtąd dostał się do obozu Mariana Langiewicza (był jednym z jego adiutantów). Po powstaniu przebywał na emigracji w Paryżu. Był zwolennikiem obozu Adama Jerzego Czartoryskiego. Otrzymał misję w Konstantynopolu. Podczas pobytu w Turcji utrzymywał się z lekcji języka francuskiego (cykl wspomnień – Nad Bosforem. Z opowiadań starego emigranta, „Kraj” 1895, nr 45). W 1864 r. przebywał we Włoszech, co zaowocowało podjęciem prac tłumaczeniowych (G. Giusti, G. Leopardi – Il ballo [Bal], „Niwa” 1872, t. 1, nr 2; Il brindisi di Girella [Girella], tamże). Był także autorem opublikowanego w 1873 r. obszernego studium poświęconego obu twórcom. W latach 60. pojawiły się jego pierwsze utwory literackie i publicystyczne – powieść wierszem Zwykłe dzieje (1867), która swoją budową nawiązuje do Beniowskiego Juliusza Słowackiego i opowiada historię dojrzewania młodzieńca, uczestnika powstania styczniowego. Do kraju Zawadyński powrócił prawdopodobnie w 1871 r. Na pewien czas osiadł w Warszawie, gdzie podjął ożywioną działalność literacką. Był współpracownikiem Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich redagowanego przez Filipa Sulimirskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Miał ambicje i cel działania, pisał w liście z 2 XII 1871 do Mariana Dubieckiego: „Mam nadzieję dostać do ręki jeden z tygodników wychodzących w Warszawie, aby go powoli zamienić na nieme zwierciadło ruchu literackiego i społecznego, lecz u nas w kraju i u najbliższych sąsiadów a pobratymców naszych. Powiedz mi, czy mogę liczyć na Twoją osobistą pracę […]. Oprócz opowiadań z bieżącej chwili, szczególniej co do nas, chciałbym wydobyć z przeszłości cały szereg wielkich imion, co przyświecały Europie jak gwiazdy pierwszej wielkości. Znamy wiele znakomitości obcych, wysoko cenimy, a nawet przeceniamy ich zasługi, a spróbuj zapytać szeroko rozprawiającego młodzieńca o Ciołka lub Jana Kochanowskiego, a zobaczysz, jak szeroko rozdziawi gębę, bo nic albo niewiele o nich słyszał” (BJ Przyb. 12/67, t. 5). Plan się nie powiódł, Zawadyński przeniósł się na Ukrainę, gdzie był aktywnym uczestnikiem życia literackiego w Kijowie, stałym bywalcem znajdującej się na Kreszczatiku księgarni Leona Idzikowskiego, uczestniczył w inicjowanych tam przedsięwzięciach wydawniczych i jubileuszowych („Książka” 1909, nr 2), ponadto współpracował z „Dziennikiem Literackim”, „Biblioteką Warszawską”, „Czasem”, a także „Kłosami”, „Bluszczem”, „Niwą”, „Krajem” oraz „Dziennikiem Kijowskim” i „Kresami”. Maria Ilnicka i Leonard Sowiński zachęcali go do poświęcenia się wyłącznie twórczości literackiej. Na Ukrainie miał również przyjaciół, w prowadzonym przez niego salonie bywali m.in. Edward Rulikowski i Aleksander Jabłoński. Zawadyński wchodził w skład redakcji czasopisma katolickiego „Lud Boży” (ukazywało się w Kijowie od 1906 r. do 1918 r.), dodatku do „Kresów”, które było skierowane do ludu polskiego. Miał zainteresowania historyczne i archeologiczne. Uczestniczył w XI Zjeździe Archeologicznym w Kijowie w 1889 r. oraz w XIII Zjeździe (Jekaterynosław, 1905). Po śmierci ojca w 1884 r. musiał przeprowadzić się do rodzinnego majątku Rzewucha w pow. skwirskim. Jako ceniony archiwista był polecany przez Eustachego Iwanowskiego do porządkowania dokumentów pozostawionych przez zmarłego Rulikowskiego. Zawadyński zabiegał o utworzenie w Warszawie nowego czasopisma „Archiwum Historyczne”; do realizacji inicjatywy nie doszło. Zmarł 12 IV 1914 w Białej Cerkwi w dworku nad Rosią.

Rzut oka na twórczość literacką. Twórczość literacka obejmowała utwory poetyckie publikowane w czasopismach warszawskich, kijowskich i petersburskich, prace krytyczne na temat literatury polskiej i włoskiej oraz tłumaczenia poezji włoskiej. Jako autor wierszy oraz poematu Zwykłe dzieje Zawadyński pozostawał pod wpływem poezji romantycznej, zwłaszcza Słowackiego. W swoich utworach wykorzystywał tematy i motywy charakterystyczne dla liryki 1. poł. XIX w., takie jak fascynacja ruinami (znał dobrze Rzym), poczucie przemian historycznych i niesionej przez upływ czasu destrukcji dziedzictwa materialnego oraz znikomości ludzkiego życia, przekonanie o ponadczasowej sile poezji oraz wyjątkowej sytuacji poety w społeczeństwie. W obrazowaniu sięgał do spopularyzowanych przez Adama Mickiewicza motywów morskiej żeglugi i postaci żeglarza jako metafory ludzkiego losu. Charakterystyczne dla niego są elegijność, koncentracja na samotności i cierpieniu, a także wplatane w utwory realia ludowe. Zawadyński w swojej poezji przejawia wyjątkową wrażliwość na piękno natury, jest jej utalentowanym malarzem.

Działalność krytyczna. Działalność krytyczna Zawadyńskiego wiązała się z jego znawstwem literatury włoskiej oraz z zaangażowaniem się we współczesne życie literackie i kulturalne. Obracał się w kręgu znanych pisarzy: Józefa Ignacego Kraszewskiego, Michała Grabowskiego, Aleksandra Grozy, Henryka Rzewuskiego, a także historyków i archeologów (m.in. E. Rulikowskiego). Na łamach liczących się czasopism zamieszczał wspomnienia dotyczące literatów (m.in. L. Sowińskiego, A. Grozy) oraz korespondencje na temat ważnych wydarzeń artystycznych z Kijowa czy Białej Cerkwi. Podejmował się również pisania recenzji; literaturę ujmował w kontekście wydarzeń historycznych, a życiowe i artystyczne wybory poetów tłumaczył, oprócz kontekstu estetycznego, warunkami politycznymi. Nie był łączony z obozem pozytywistów, ale współpracował z młodą, tj. postępową „Niwą”, co niektórych dziwiło („Biblioteka Warszawska” 1874, t. 1). Przypadek ten pokazywał, że podział na „starą” i „młodą” prasę nie był nieprzekraczalny.

Zadania literatury i krytyki. Koncepcję sztuki poetyckiej oraz kryteria oceny literatury Zawadyński zwerbalizował na marginesie refleksji na temat twórczości dwóch XIX-wiecznych poetów włoskich: Giuseppe Giustiego oraz Giacoma Leopardiego w pracy zatytułowanej Dwaj poeci włoscy w XIX wieku: Giusti i Leopardi (1873). W przekonaniu krytyka poezja jest nierozerwalnie związana z rzeczywistością historyczną, społeczną i polityczną, a także z warunkami życia literackiego w danym miejscu i czasie (rozwój prasy, ugrupowania literackie, mecenat artystyczny). Znajomość kontekstu geograficzno-społecznego jest dla niego warunkiem zrozumienia twórczości literackiej. Krytyk ma świadomość następstwa epok, twórczość romantycznych poetów sytuuje w kontekście właściwych 1. poł. XIX w. ideałom artystycznym. Sztuka w opinii Zawadyńskiego jest też w pewnym stopniu funkcją biografii twórcy, jego środowiska rodzinnego, doświadczeń życiowych. Ideałem poezji okazuje się dla krytyka obywatelskie zaangażowanie oraz wychwytywanie i artystyczne kształtowanie najważniejszych idei i dążeń narodowych. W tym wyraża się społeczna funkcja sztuki. Pisze na marginesie poezji Leopardiego: „Dźwignią, poruszającą piórem sumiennego pisarza, uczuciem, przyspieszającym uderzenia jego serca jest właśnie to wysokie zrozumienie pożytku moralnego; poświęcenie dla ideału, a poświęcenie tym trudniejsze, bo ogarniające życie całe” (Dwaj poeci włoscy). Niezwykle istotna jest indywidualna wrażliwość twórcy, oryginalność, a także forma intelektualna i psychiczna, która determinuje dokonania artystyczne. Przykład nierównomiernego rozwoju talentu poetyckiego stanowi dla krytyka twórczość Uga Foscoli. Komentując właściwości poezji i społeczne znaczenie Gustiego w literaturze włoskiej, Zawadyński odnosi się do sytuacji politycznej na Półwyspie Apenińskim (rozbicie Włoch, zanik poczucia jedności narodowej, jałowość literatury tworzonej w myśl klasycznych schematów) i wskazuje na inspirującą rolę środowiska uniwersyteckiego oraz kulturotwórczą wartość czasopisma „L’Antologia”. Podkreśla indywidualne cechy stylu artystycznego poety – ironię oraz humor jego utworów. Włoską twórczość literacką 1. poł. XIX w. sytuuje na tle prowadzonych ówcześnie badań historycznych, językoznawczych i ludoznawczych (głównie nad językiem i przysłowiami toskańskimi). Wymienia w tym kontekście prace takich autorów, jak Niccolò Tommaseo czy Terenzio Mamiani. Narodowość utożsamia z ludowością. Obok uwag na temat literatury zamieszcza własne filologiczne przekłady utworów Giustiego. Drugim z bohaterów książki Zawadyńskiego jest Leopardi, także związany z florenckim środowiskiem literackim. Również on jest ukazany przez pryzmat swojego doświadczenia biograficznego jako „dziecię wieku”, wychowany w kulcie książki romantyczny samotnik, geniusz nierozumiany przez otoczenie. Do istotnych cech określających jego świadomość krytyk zalicza zwątpienie w Boga, a za ważne doświadczenia biograficzne poczytuje nieszczęśliwą miłość i wyjazd z rodzinnego domu do Rzymu. Za kryterium wartościowania jego dzieł przyjmuje stopień utożsamienia się poety z ideą wielkich, zjednoczonych Włoch, umiłowanie wolności i niechęć do ciasnych, mieszczańskich zasad życia, artystyczną oryginalność i krytyczny stosunek do sztuki współczesnej. Istotą literatury w przekonaniu krytyka jest jej zdolność do wyrażenia ducha narodu.

Tomasz Zawadyński był znanym w środowisku warszawskim i kijowskim poetą oraz krytykiem połączonym więzami przyjaźni z wieloma ówczesnymi autorytetami naukowymi i literackimi. Jego twórczość poetycka była dość konwencjonalna i epigońska wobec romantyzmu, krytyka dowodzi dużej orientacji w literaturze polskiej i włoskiej oraz podporządkowania oceny utworu kryteriom ideowym wywiedzionym z romantyzmu. Pozostawał pod wpływem poezji Słowackiego, a także – w poemacie Zwykłe dzieje – Antoniego Malczewskiego i Mickiewicza. Tłumaczenia z literatury włoskiej były znaczącymi ciekawostkami italianistycznymi przedrukowywanymi w podręcznikach i antologiach.