Zawadzki Bronisław 

Elżbieta Wróbel

Dziennikarz, publicysta, krytyk artystyczny, teatralny i literacki, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: Junius; Nie-Apelles; Br.Z.

Informacje biograficzne. Bronisław Adolf Zawadzki urodził się 5 XI 1849 we wsi Iwanówka w Galicji Wschodniej (obecnie Ukraina, pow. trembowelski). Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Jego ojciec Marcin Zawadzki był dzierżawcą dóbr Hajworonka i Iwanówka, matka Józefa Weronika Joanna pochodziła z rodziny Zbrożków (ze względu na jej młody wiek ślub w 1823 r. odbył się za zgodą jej opiekuna i jego matki). Bronisław miał kilkoro rodzeństwa, jego najstarszym bratem był Władysław Zawadzki (1824–1891), również pisarz i publicysta. Bronisław Zawadzki ukończył Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie; w 1867 r. zainicjował powstanie na terenie szkoły Towarzystwa Bratniej Pomocy. Zrzeszenie to stanowiło wyraz empatii oraz solidarności społecznej, wspierając – głównie finansowo – uczniów z uboższych rodzin, w tym także chłopskich. Dalszą naukę kontynuował na Uniwersytecie Franciszkańskim we Lwowie. Dzięki informacji prasowej o stypendiach szlacheckich wiemy, że w 1869 r. studiował filozofię. Angażował się w pracę Czytelni Akademickiej, z jego inicjatywy Czytelnia od 1870 r. organizowała obchody rocznicy śmierci Adama Mickiewicza, w których brali udział również studenci krakowscy.

Karierę dziennikarza Zawadzki rozpoczął we Lwowie na łamach konserwatywnej „Gazety Narodowej”. Wraz z Romualdem Starklem i Władysławem Bełzą założył w lutym 1871 r. (i zamknął we wrześniu tegoż roku) tygodnik „Świt”, jeden z pierwszych periodyków lwowskich poświęconych literaturze i kulturze. W październiku 1874 r. objął redakcję „Ruchu Literackiego” (i prowadził ją do końca października 1875 r.), kolejnego pisma lwowskiego poświęconego literaturze i kulturze. Redaktor korzystał z autorytetu starszego brata, który ogłosił tu studium o Sewerynie Goszczyńskim. Duże wsparcie młodemu redaktorowi okazał Józef Ignacy Kraszewski, drukując na łamach tygodnika fragmenty własnych powieści i dramatów, przesyłał tu także swoje relacje z podróży – Listy z Niemiec. Za znaczący sukces Zawadzkiego jako redaktora tygodnika można uznać opublikowanie po raz pierwszy wyboru listów Juliusza Słowackiego do matki. Sprawy polityczne, które relacjonował m.in. dla „Dziennika Polskiego”, pozostaną istotną częścią jego pracy dziennikarskiej, podobnie jak zagadnienia skupione wokół teatru (publicysta działał na rzecz reformy i modernizacji sceny lwowskiej oraz pomocy miejscowej szkole dramatycznej). W l. 1876–1902 pisał do warszawskiego „Wieku”. Wkrótce przeniósł się do Warszawy, gdzie zaczął równocześnie współpracę z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Biesiadą Literacką”, „Bluszczem”, „Kłosami”, „Niwą”, „Tygodnikiem Powszechnym”, „Wędrowcem”, „Echem Muzycznym i Teatralnym” oraz „Życiem”. Zawodowym przełomem okazała się współpraca z redakcją „Kuriera Warszawskiego” zawiązana w 1876 r. na całe 26 lat. Redagował tu autorski Przegląd polityczny, ogłaszał również, choć raczej incydentalnie, recenzje teatralne, literackie i artystyczne. Od 1880 r. kierował działem politycznym, zasadniczo go przebudowując, przenosząc przegląd wydarzeń politycznych na czoło numeru. Pisał artykuły, sylwetki ludzi znanych, zwięzłe komentarze, felietony, rozbudowane sprawozdania artystyczne, krótkie kilkuzdaniowe anonse.

O życiu prywatnym Zawadzkiego wiemy niewiele. W okresie lwowskim przez pewien czas był narzeczonym aktorki Marii Deryng, ulegając jej urokowi także jako krytyk, z czego śmiał się krakowski „Diabeł”. Ożenił się 22 IX 1885 z Heleną ze Skarbek-Tłuchowskich. Małżeństwo miało dzieci. Bronisław Zawadzki zmarł 27 IX 1905 w tragicznych okolicznościach – na widok pożaru w swoim mieszkaniu (zobaczył w oknach płonące firany) doznał ataku apoplektycznego i stracił przytomność, której już nie odzyskał. Został pochowany na Starych Powązkach.

Publicystyka. Jego debiutem publicystycznym był cykl pięciu felietonów Listy Janiusa ogłaszanych na łamach „Gazety Narodowej” (1871, nr 104) od marca do czerwca 1871 r. Zasadniczy temat felietonów to wychowanie moralne młodzieży i zły – zdaniem publicysty – model jej kształcenia. Postawa moralisty stała się ważnym punktem odniesienia dla całej dalszej jego aktywności publicystycznej i krytycznej. Największe uznanie oraz sukces zawodowy Bronisław Zawadzki osiągnął za sprawą Przeglądu politycznego ogłaszanego w „Kurierze Warszawskim” w l. 1897–1905. Jak zauważa Zbigniew Anculewicz, wypowiedzi Zawadzkiego w dużym stopniu decydowały o ideowym oraz politycznym profilu dziennika. W przeglądzie odnotował przejawy rozpadu XIX-wiecznej formacji kulturowej. Ubolewał też nad upadkiem moralności, w czym widział zasadnicze zagrożenie dla człowieka (przetłumaczył Estetykę K. Lemckego – idealisty, który łączył w swoich rozważaniach estetykę z etyką, ujmując prawdę i dobro jako wyraz idei najwyższego piękna objawiającego się w każdej rzeczy i w każdym zjawisku).

Krytyka. Dramat i teatr. Zawadzki pisał recenzje teatralne przez cały okres aktywności publicystycznej na łamach „Gazety Narodowej”, „Świtu”, „Ruchu Literackiego”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Wieku”, „Wędrowca”, „Bluszczu”, „Tygodnika Powszechnego”, „Kuriera Warszawskiego”. Na podkreślenie zasługuje związek publicysty z „Echem Muzycznym i Teatralnym” (od 1885 r. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”), gdzie stworzył w l. 1884–1887 spójny dyskurs na temat ówczesnych scen warszawskich; redagował również dział Kronika i pełnił funkcję kierownika literackiego pisma (od października 1883 r. do grudnia 1884 r.). Trafnie skonstatowano, „że w dorobku Zawadzkiego – krytyka teatralnego za dużo było literatury, za mało teatru” (A. Wypych-Gawrońska). Reprezentował stanowisko charakterystyczne dla niemal całej ówczesnej krytyki teatralnej. Wartość artystyczna przedstawienia została uzależniona od oceny tekstu dramatycznego, któremu krytyk poświęcał najwięcej uwagi i miejsca. Literacki model recenzji teatralnej stał się niewątpliwie wygodnym, często wykorzystywanym pomostem łączącym krytykę teatralną z literacką.

Krytyka literacka. Dorobek Zawadzkiego jako krytyka literackiego z pewnością nie dorównuje jego publicystyce poświęconej teatrowi czy malarstwu. Pisząc o książce Waleriana Kalinki na temat Francji po przegranej wojnie z Prusami i po Komunie Paryskiej, odrzucił główne tezy krakowskiego historyka – porewolucyjny upadek moralny przyczyną przegranej wojny z Niemcami – i bronił wartości, które zaoferowała Europie rewolucja francuska ze swoim sztandarowym hasłem: „Wolność, Równość, Braterstwo” (Literatura polityczna polska, „Gazeta Narodowa” 1871, nr 163). Celebrował osobę i dzieło Mickiewicza (Adam Mickiewicz i wpływ społeczny jego poezji, tamże, nr 358–359). Wystąpienie to było także publicystycznym rozrachunkiem z XVIII-wiecznym modelem kultury polskiej, która zdaniem Zawadzkiego nie sięgnęła całego narodu (również nie całej szlachty), w czym dopatrywał się jednej z ważniejszych przyczyn upadku Rzeczypospolitej. Oskarżenia formułowane wobec XVIII w. zdradzają związki z publicystyką romantyczną (zwłaszcza fragmenty o sile duchowej narodu jako czynniku zwiastującym odrodzenie). Zawadzki był wychowankiem romantyzmu, to element jego rodowodu intelektualnego, wiary w ideową moc literatury, w jej siłę sprawczą.

W 1871 r. omówił trzy powieści współczesnych mu pisarzy: Jana Zachariasiewicza Dzieje ideału, Teodora Tomasza Jeża Ojciec Nikon i Józefa Ignacego Kraszewskiego Dzieci wieku (Listy o literaturze i sztuce przez Juniusa, tamże, nr 222–223). Wszyscy oni byli powieściopisarzami o ustalonej randze, z dużym dorobkiem literackim, co nie przeszkodziło początkującemu krytykowi wystąpić w roli partnera reprezentującego także racje ogółu. W recenzji pojawiły się charakterystyczne elementy sposobu budowania przez Zawadzkiego wywodu krytycznego oraz kryteria oceny dzieła literackiego. Posłużył się modelem recenzji wypracowanym na gruncie krytyki teatralnej. Interesowały go przede wszystkim treść utworu i jego wydźwięk moralny, który winien być wyraźnie podporządkowany interesom ogółu, co współbrzmiało z zasadami realizmu oraz pojawiającymi się wówczas postulatami dotyczącymi zadań krytyki literackiej. Aspekt moralny powiązany z treścią powieści został podporządkowany – podobnie jak w przypadku dramatów – wymogom estetycznym, według których zdaniem Zawadzkiego pisarz powinien unikać wszelkich skrajności, dążąc do „harmonijnego piękna”, co podkreślił w ocenie powieści Jeża. Zawadzki budował swoją wypowiedź, dokonując głównie streszczania z elementami oceny, co było podstawowym zabiegiem analitycznym ówczesnej krytyki literackiej. Operował terminologią z dziedziny poetyki: fabuła, postać, motyw, kompozycja utworu, ale już ich szczegółowe cechy czy wzajemne zależności relacjonował, wykorzystując określenia metaforyczne, najczęściej zaczerpnięte ze sztuk pięknych, głównie malarstwa, co miało związek z jego pracą jako krytyka sztuki. Zastosowany schemat recenzji okazał się dla niego optymalny, czego dowodziło m.in. omówienie powieści Walerii Marrené-Morzkowskiej Błękitna książeczka (Kronika literacka. „Błękitna książeczka”, powieść przez Walerię Marrené, „Wiek” 1877, nr 35–37). Krytyk akceptował tendencyjny i dydaktyczny aspekt ówczesnej prozy, mając równocześnie świadomość braku jej atrakcyjności, stąd doceniał autorkę Błękitnej książeczki, która potrafiła wykorzystać schemat romansowy, realizując założenia pozytywistów dotyczące wychowania kobiet. Relacjonując w lutym 1882 r. wykład Czego jeszcze naszej białogłowie potrzeba Piotra Jaksa-Bykowskiego, choć nie miał zwyczaju polemizowania z prelegentem, nazwał pisarza „trubadurem kobiety przeszłości” i zauważył, że przyszłość należy już do innego typu kobiety – kobiety pracy (Wiadomości bieżące krajowe. P. Jaxa Bykowski, „Wiek” 1882, nr 52). Książka poświęcona Mikołajowi Rejowi wyrastała również z dydaktycznych tendencji motywujących aktywność zawodową Zawadzkiego, charakterystycznych bardziej dla postawy publicysty niż krytyka literackiego (Mikołaj Rej z Nagłowic, 1875).

Po 1875 r. zintensyfikowała się współpraca Zawadzkiego z prasą warszawską, która miała zasadniczy wpływ na sposób uprawiania przez niego krytyki literackiej. Reprezentuje on głównie krytykę rozwijającą się w ścisłym, morfologicznym związku z prasą z jej wszystkimi mocnymi oraz słabymi stronami. W 1879 r. na łamach „Wieku” pojawiła się rubryka Przegląd prasy periodycznej przygotowywana przez Zawadzkiego do końca 1880 r.; podobne przeglądy umieszczał w rubryce Kronika literacka. Stał się uważnym i sumiennym czytelnikiem prasy literackie mającej ambicje naukowe: „Biblioteki Warszawskiej”, „Niwy”, „Ateneum”. W niektórych przeglądach zamieszczał specyficzne mikrorecenzje, także oparte na streszczeniu oceniającym.

Wiedzę z zakresu historii literatury oraz wyników jej badań potrafił doskonale wykorzystać, tłumacząc w l. 1881–1883 Historię literatury powszechnej Johannesa Scherra, którą uzupełnił przypisami o literaturze słowiańskiej, w tym polskiej. W pośmiertnym wspomnieniu o Janie Lamie (Jan Lam. Wspomnienie pośmiertne, „Tygodnik Ilustrowany” 1886, nr 189– –190) krytyk dokonał wyjątkowo ciekawej analizy felietonu, wiążąc jego gatunkową specyfikę z humorem. Znaczenie społeczne satyry podkreślał, żegnając innego humorystę – Włodzimierza Zagórskiego (Śp. Włodzimierz Zagórski, „Kurier Warszawski” 1902, nr 44).

Krytyk artystyczny. Działalność recenzencka i krytyczna Bronisława Zawadzkiego mieściła się w ówczesnej formule krytyki artystycznej. Pierwszą relację dotyczącą malarstwa opublikował w 1875 r. (Ósma wystawa sztuk pięknych we Lwowie IV, „Ruch Literacki” 1875, nr 31). Przygotowywał przeglądy malarstwa dla warszawskiego „Wieku” (1878–1882), „Bluszczu” (1882), „Kłosów” (1888) i „Życia” (1888). Za poczynaniami Zawadzkiego stało rozumienie sztuki zgodne z jej romantyczną koncepcją – wszystkie jej dziedziny wzajemnie się przenikały (synestezja sztuk). Równocześnie był zdecydowanym zwolennikiem realizmu w sztuce. W swoich długich, obszernych relacjach z wystaw przenosił malarskie ujęcia na literacką gawędę, szczegółowo streszczając scenę, którą przedstawiał obraz, tworzył specyficzną fabułę. Traktował obraz – zwłaszcza malarstwo historyczne – jak teatr, nie akceptując przesady i skrajności w gestach (obowiązywała zasada decorum). Był typowym odbiorcą ówczesnego malarstwa realistycznego z panującym akademizmem, którego największym mistrzem pozostawał wówczas Jan Matejko (Przegląd artystyczny, „Wiek” 1879, nr 122; „Hołd pruski” Jana Matejki, „Wiek” 1882, nr 133). Przeglądy krytyka stały się kroniką głównie salonu Towarzystwa Zachęta Sztuk Pięknych, ale również najważniejszych prywatnych galerii ówczesnej Warszawy: Salonu Józefa Ungra i Salonu Aleksandra Krywulta (Przegląd artystyczny, „Wiek” 1881, nr 181; 1882, nr 1). Publikując przegląd w „Życiu”, modernizował swój warsztat krytyczny, dostosowując się do nowocześniejszego stylu pisma.

Język krytyki. Mimo dziennikarskiej różnorodności gatunków, którymi się posługiwał, zawsze wyrażenie sądu – oceny – traktował jako najważniejszą powinność krytyka. Przyjęcie w recenzjach postawy moralizatora – często zbyt zachowawczego – prowadziło go nieraz do naiwnych wniosków o społecznej moralności w ogóle. W opisie utworu literackiego lubił stosować określenia i terminy powstałe z symbiozy jego literacko-malarskich fascynacji: „Rej malował obraz”, „pędzlem operował” zarówno Matejko, jak i Victor Hugo, który wniósł „obelisk prawdziwego natchnienia”. Zawadzki za pomocą bardziej „literackiego” języka oddzielał publicystykę polityczną od publicystyki artystycznej, co sugerował Aleksander Kraushar (Neo-cyganeria warszawska. Wspomnienia o ludziach i rzeczach literackich z niedawnej przeszłości (1870–1880), 1913).