Zbigniew MACHEJ
ur. 1958
Pseud.: Despret Ausweis; Tomasz Ożana
Poeta, prozaik, krytyk literacki, tłumacz.
Zob. też.: TWÓRCZOŚĆ, OPRACOWANIA (wybór)
BIOGRAM
Urodzony 17 sierpnia 1958 w Cieszynie; syn Alojzego Macheja, księgowego, i Zofii z domu Łabudek, pracownicy PSS Społem. Uczęszczał do II Liceum im. M. Kopernika w Cieszynie; w 1977 zdał tam maturę. Następnie podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (UJ). Od 1977 był związany jako autor i kolporter z niezależnym ruchem wydawniczym w Krakowie. W 1980 należał do współzałożycieli Niezależnego Zrzeszenia Studentów na UJ. W tymże roku debiutował wierszami pt. Nikt nigdy nie odkryje Ameryki i Noe dziś wieczorem, opublikowanymi na łamach „Tygodnika Powszechnego” (nr 21). W 1982 zdał egzamin magisterski na polonistyce i rozpoczął studia religioznawcze na UJ; w 1987 uzyskał magisterium z tego zakresu. W 1987–91 pracował jako nauczyciel w II Liceum Ogólnokształcącym im. M. Kopernika w Cieszynie. Kontynuował twórczość literacką i publicystyczną. Wiersze, prozę, przekłady i recenzje drukował wówczas m.in. na łamach czasopism wydawanych do 1989 poza cenzurą: „Puls”, Londyn (1984, 1988, 1991, 1993), „Arka” (1986, 1988-89), „Kurs” (1987), „BruLion” (1988-1995; tu także recenzje pod pseud. Tomasz Ożana), „Gąbka” (1989); współpracował także z czasopismem mówionym „NaGłos”. W 1988 otrzymał Nagrodę „Arki” za najbardziej znaczące wejście w literaturę ostatnich lat. Od 1988 działał w Solidarności Polsko-Czesko-Słowackiej, w 1989-90 był współzałożycielem i działaczem Komitetu Obywatelskiego w Cieszynie. Od końca lat osiemdziesiątych zajmował się także pracą translatorską; debiutował w 1988 przekładami wierszy E. Pounda, opublikowanymi w „Znaku” (nr 7); pierwsze tłumaczenia z literatury czeskiej, przekład wierszy I. Blatnego, ogłosił w 1994 na łamach „Literatury na Świecie” (nr 9). W 1989-90 pracował także jako dziennikarz w „Gazecie Prowincjonalnej”, a następnie do 1991 był sekretarzem redakcji „Głosu Ziemi Cieszyńskiej”. W 1991 otrzymał Nagrodę Artystyczną Młodych im. St. Wyspiańskiego. W 1991–96 pełnił funkcję wicedyrektora Ośrodka Informacji i Kultury Polskiej Instytutu Polskiego w Pradze. Inicjował wydawanie przekładów polskich autorów w Czechach, a także przekładów czeskich pisarzy na język polski. Współpracował z Praskim Festiwalem Pisarzy. W 1993 odbył z Wisławą Szymborską podróż z Krakowa do Pragi, która zaowocowała powstaniem kilkudziesięciu limeryków współautorstwa obojga (druk niektórych z nich: „NaGłos” 1993 nr 12, 1996 nr 24). Wiersze, przekłady i artykuły drukował w tym okresie m.in. także na łamach „Nowego Nurtu” (1990-96), „Zwrotu” (1990-91), „Odry” (1991, 1996, 1999), „Krasnogrudy” (1993, 1996, 1998, 2000-01), „Kresów” (1994, 1996, 1999), „Frazy” (1996), „Literatury na Świecie” (1994-2001), „Res Publiki Nowej” (2002, 2004-05, 2007), „Twórczości” (2005-06). Współpracował nadto jako tłumacz z języka czeskiego z dodatkiem „Dziennika” „Europa”, jako recenzent i satyryk z miesięcznikiem teatralnym „Foyer” oraz jako autor wierszy dla dzieci z czasopismem „Czarodziejska Kura”. W 1994 został członkiem Polskiego PEN Clubu. Od 1996 współpracował z organizatorami Festiwalu Literackiego Port Legnica, a następnie do 2008 z wydawnictwem Biuro Literackie we Wrocławiu. Od lutego do czerwca 1997 pracował jako wykładowca w Instytucie Sztuki Uniwersytetu Śląskiego, filia w Cieszynie, a od września tegoż roku do grudnia 1998 jako doradca programowy w Biurze Organizacyjnym Programu „Kraków Europejskie Miasto Kultury 2000”. W 1999-2000 był dyrektorem Cieszyńskiego Ośrodka Kultury. W 2000-04 pełnił funkcję pierwszego sekretarza Ambasady RP w Republice Czeskiej i wicedyrektora Instytutu Polskiego w Pradze. W 2006-10 kierował Instytutem Polskim w Bratysławie. Współpracował ze słowacko-węgierskim wydawnictwem Kalligram, propagując literaturę polską i inicjując wydawanie przekładów. W 2011-14 był wicedyrektorem Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego z siedzibą w Bratysławie.
W 1992 zawarł związek małżeński z Joanną Jędrusik, artystą plastykiem i pedagogiem; ma dwoje dzieci: córkę Almę (ur. 1986) i syna Klaudiusza (ur. 1996). Mieszka w Bratysławie i Cieszynie.
TWÓRCZOŚĆ
1. Smakosze, kochankowie i płatni mordercy. (Wiersze z lat 1978-1981). Wwa: Czyt. 1984, 75 s. Ser. Poetycka.
2. Śpiąca muza. (Wiersze z lat 1982-1987). [Kr.:] OL 1988, 47 s. Przedr. zob. poz. 4.
3. Wiersze dla moich przyjaciół wybrane z lat 1978-1987. Kr.: „Mies. Małopol.”* 1988, 24 s. Bibl. „Mies. Małopol.”*.
4. Dwa zbiory wierszy. Londyn: Puls 1990, 88 s. Poezja, t. 4.
Zawiera także wiersze z poz. 2.
5. Trzeci brzeg. [Wiersze]. Kr.: OL 1992, 61 s.
6. Legendy praskiego metra. [Wiersze]. Pozn.: Wydawn. Obserwator 1996, 60 s. Bibl. „Czasu Kult.”, t. 7.
Zawiera także wybór poezji czeskiej w przekł. Z.M.
7. Kraina wiecznych zer. [Wiersze]. Legnica: Biuro Lit. Port Legnica 2000, 71 s.
8. Prolegomena. Nieprzyjemne wiersze dla dorosłych. Legnica: Biuro Lit. Port Legnica 2003, 68 s. Port Legnica 2003, t. 4.
Nominacja do nagrody Paszport „Polityki” w 2004.
9. Nietubyć. [Wiersze]. Powst. 2005-10.
Teksty były dostępne w 2010 na stronie internetowej: http://www.nieszuflada.pl/; podp. Despret Ausweis [inf. Autora].
10. Wspomnienia z poezji nowoczesnej. [Wiersze]. Wr.: Biuro Lit. 2005, 54 s. Więcej Poezji, t. 13.
11. Wiersze przeciwko opodatkowaniu poezji. Wr.: Biuro Lit. 2007, 69 s. Więcej Poezji, t. 32.
Nominacja do Nagrody Lit. Gdynia oraz Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius.
Przekł. słowac.: Verše proti zdaňovaniu poézie. [Przeł.:] J. Andričík, K. Chmel, K. Laučíková-Dugast. Bratislava 2015.
12. Przygody przyrody, czyli Swawole i niedole zwierząt w świecie ludzi i dalej. [Wiersze dla dzieci]. Wr.: Biuro Lit. 2008, 53 s. Dziecinada.
13. Zima w małym mieście na granicy. Wiersze od Bożego Narodzenia 2004 do Wielkanocy 2005. [Drzeworyt:]. W. Szumiński. Sejny: Fundacja Pogranicze 2008, 157 s. Ser. Poetycka Inicjał.
14. Mroczny przedmiot pożądania. [Wiersze]. Wr.: Biuro Lit. 2014, 320 s. Poezje, t. 106.
Nominacja do Nagrody Poetyckiej im. K.I. Gałczyńskiego „Orfeusz” w 2015.
Wybory wierszy Z. Machaja w przekł. słowac.: Verše proti zdańovaniu poézie. [Przeł.:] J. Andričik, K. Chmel, K. Lučiková-Dugast. Bratislava. 2015.
Przekłady utworów Z. Macheja w antologiach zagranicznych, m.in.: ang.: Young poets of a new Poland. [Przekł., wstęp i noty:] D. Pirie. London 1993; A book of luminous things. [Wybór i i wstęp:] Cz. Miłosz. San Diego, New York, London 1996, – bułg.: Antologiâ na novata polska poeziâ. [Wybór i przekł.:] B. Dankov. Sofiâ 2006, – franc.: Poésie. [Wybór:] K. Dedecius. [T.] 2. [Montricher]. Paris 2000, – niem.: Poesie. [Wybór i przekł.:] K. Dedecius. [T.] 2. Zürich 1996; Es ist Zeit. Gedichte ausgewählt. [Wybór i oprac.:] P. Gehrisch, D. Krause. Dresden 1998; Das Unsichtbare lieben. Neue Polonische Lyrik. Wybór i posł.: D. Danielewicz-Kerski. Köln [1998], – serb.: Srpsko-poljski most poezije = Polsko-serbski most poezji. [Oprac.:] J. Stefanovic. Kragujevac 2004.
Przekłady
1. R. Kníže: Krajina s mračnem = Krajobraz z chmura [!] [Wiersze]. Plzeň: Pro libris 2006, 40 s.
Tekst w jęz. pol. i czes.
2. M. Urban: Klątwa siedmiu kościołów. [Powieść]. Wwa: Prószyński i S-ka [2006], 247 s.
Tekst w jęz. pol. i czes.
3. I. Štrpka: Cicha ręka. Dziesięć elegii. [Wiersze]. Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2009, 59 s. Europejski Poeta Wolności, Nominacje.
OPRACOWANIA (wybór)
Ank. 2012, 2013.
Wywiady: Drzwi zawsze otwarte. Rozm. z Z. Machejem i A. Zajączkowskim A. Jagodziński. „Gaz. Wybor.” 1992 nr 26; Życie bez rymu byłoby uboższe i smętne. Rozm. K. Maliszewski. „Nowy Nurt” 1995 nr 12; Praski przechodzień. Rozm. Z. Baran. „Rzeczpospolita” 1997 nr 167, przedr. w: Z. Baran: Apokalipsa i nadzieja. Kr. 2000; Wiersze na zamówienie. Rozm. M. Rybak. W tejże: Rozbiórka. Wr. 2007.
Ogólne
[M. STALA] J. KRZOS: „Z twarzą kredowobiałą, jak gdyby zwiedzał piekła”. „Brulion”* 1988 nr 7/8.
[P. MATYWIECKI] P.M.: Przyjaźń i miłość Z.M. „Wezwanie”* 1989 nr 15.
E. KOREPTA: Wartości społeczno-kulturowe poezji Z. Macheja. „Pr. Nauk. UŚl. w Katow.” 1995 nr 1532, przedr. w: Symbole kulturowe, komunikacja społeczna, społeczności regionalne. Katow. 1995.
G. KOCIUBA: Z szarości wydobywać światło. „Fraza” 1996 nr 11/12.
K. MALISZEWSKI: Znaczyć ponad znaczenie. (Z dziejów jednego artyzmu). „Nowy Nurt” 1996 nr 1, przedr. w tegoż: Nasi klasycyści, nasi barbarzyńcy. Bydg. 1999.
R. RŻANY: Tajemnica brzuchomówcy. „Odra” 1997 nr 5, przedr. w tegoż: Pozornie tak bardzo podzieleni. Rzeszów 1998.
K. MALISZEWSKI: M., legenda formy. W tegoż: Zwierzę na J. Wr. 2001.
J. KORNHAUSER: Z. Machej: kraina wiecznych zer. W tegoż: Poezja i codzienność. Kr. 2003.
A. NOWACZEWSKI: O wierszach „historycznoliterackich” Z. Macheja. W tegoż: Konfesja i tradycja. Sopot 2013.
Smakosze, kochankowie i płatni mordercy
J. BOLEK: Dziura w całym. „Tu i Teraz” 1985 nr 13.
P. CIELESZ. „Fakty” 1985 nr 21.
D.T. LEBIODA: Martwe serce wróbla. „Tyg. Kult.” 1985 nr 14.
K. LISOWSKI: Jesteśmy jak na obrazie za szkłem. „Nowe Książ.” 1985 nr 4.
K. PIEŃKOSZ: Z sympatią do Piłata. „Literatura” 1985 nr 1.
P. PIASZCZYŃSKI: Młody poeta. „Twórczość” 1986 nr 11/12.
J. DRZEWUCKI. „Student” 1988 nr 2.
Śpiąca Muza
K. PIEŃKOSZ: Obudzona Muza. „Literatura” 1988 nr 10.
A. POPRAWA: Budzenie Muzy. „Res Publica” 1988 nr 11.
K. BIEDRZYCKI: Muza śpiąca i przebudzona. W tegoż: Wariacje metafizyczne. Kr. 2007.
Dwa zbiory wierszy
A.K. BOROWA: Rozdroża sceptycyzmu. „Nowe Książ.” 1991 nr 3.
B. LATAWIEC: Między szlochem (patriotycznym) a szokiem (surrealistycznym). „Kult. Niezal.”* 1991 nr 69; przedr. w tejże: Zegary nie do zatrzymania. Mikołów 2012.
I. SMOLKA: Liryka prawdy. „Gaz. Wybor.” 1991 nr 206.
A. SZYMAŃSKA: Poeci trzech pokoleń. „Prz. Powsz.” 1991 nr 7/8.
Taż: Zwyciężyć czas… „Tyg. Lit.” 1991 nr 22/23.
Trzeci brzeg
F. ROSSET: Na jakim brzegu? „Dekada Lit.” 1993 nr 12/13.
L. SZARUGA: Bez wioseł i steru. „Kultura”, Paryż 1993 nr 3.
M. ZALESKI: Nowe oblicze potwora, czyli wyczekiwana zamiana miejsc. „Res Publica Nowa” 1993 nr 4.
A. NIEWIADOMSKI: W życia wędrówce, na połowie czasu. „Kresy” 1994 nr 18.
Legendy praskiego metra
J. GRĄDZIEL: Stacja Praga. „Opcje” 1997 nr 1 [dot. też: Kraina wiecznych zer].
P. KĘPIŃSKI: Liryka praskiego metra. „Rzeczpospolita” 1997 nr 13.
K. MALISZEWSKI: „Jak jej syn i jak obcy”. „FA-art” 1997 nr 1 [dot. też: Kraina wiecznych zer].
D. MUSZER: Legendy przerwanej erekcji. „List Oceaniczny” 1997 nr 48, toż „Topos” 1997 nr 2.
K. PIEŃKOSZ: Cudze życie, obcy kosmos. „Sycyna” 1997 nr 20.
L. SZARUGA: W zwolnionym tempie. „Kwart. Artyst.” 1997 nr 4.
P. ŚLIWIŃSKI: Czeskie zwierciadło. „Nowe Książ.” 1997 nr 5.
W. WENCEL: Sztuczne raje. „Fronda” 1997 nr 9/10.
A. WIEDEMANN: Dziewczyny i bombowce. „Odra” 1997 nr 6, przedr. w tegoż: Poczytalność. Przygody literackie. Wr. 2016.
R. RŻANY: Tajemnica brzuchomówcy; zmysłowe i nietykalne. W tegoż: Pozornie tak bardzo podzieleni. Rzeszów 1998.
Kraina wiecznych zer
[dot. też: Legendy praskiego metra:] J. GRĄDZIEL: Stacja Praga. „Opcje” 1997 nr 1; K. MALISZEWSKI: „Jak jej syn i jak obcy”. „FA-art” 1997 nr 1.
G. TOMICKI: Liczby się liczą. „Twórczość” 2001 nr 5.
M. URBANOWSKI: Z krainy wiecznych zer. W tegoż: Dezerterzy i żołnierze. Kr. 2007.
Prolegomena
A. KAŁUŻA: Zuchwałe rozrywki po dobranocce. „Nowe Książ.” 2003 nr 7/8.
P. MACKIEWICZ: Czeszki opalają się toplesss. „Odra” 2004 nr 1.
P. ŚLIWIŃSKI: Łatwość. „Res Publica Nowa” 2004 nr 1.
Wspomnienia z poezji nowoczesnej
P. MACKIEWICZ: Co się tu uprawia? „Twórczość” 2005 nr 5.
A. NOWACZEWSKI: Historia literatury według M. „Fraza” 2005 nr 4.
Wiersze przeciwko opodatkowaniu poezji
M. BARON: Burza w szklance sztuki. „Opcje” 2007 nr 2.
J. GUTOROW: Machej, czyli lekkość poezji. „Tyg. Powsz.” 2007 nr 39.
K. LISOWSKI: Mistrzowskie lekcje przekory. „Twórczość” 2007 nr 8.
A. REIMANN: Chodzenie w czeskim filmie. „Nowe Książ.” 2007 nr 6.
P. MACKIEWICZ: Berecik na głowie. „Odra” 2008 nr 4.
Przygody przyrody, czyli Swawole i niedole zwierząt w świecie ludzi i dalej
M. ORLIŃSKI: Kamień schron. „Twórczość” 2008 nr 10, przedr. w tegoż: Płynne przejścia. Mikołów 2011 [dot też: Zima w małym mieście na granicy].
Zima w małym mieście na granicy
W. KLEJMONT: Małe jest piękne, małe jest ludzkie… „Alm. Sejneński” 2006/2008 nr 6.
M. ORLIŃSKI: Kamień schron. „Twórczość” 2008 nr 10; przedr. w tegoż: Płynne przejścia. Mikołów 2011 [dot też: Przygody przyrody, czyli Swawole i niedole zwierząt w świecie ludzi i dalej].
J. ORSKA: Wiersze z kalendarza. „Nowe Książ.” 2008 nr 11.
J. PILCH: Zima w Cieszynie. „Dziennik” 2008 nr 92.
L. SZARUGA: Świat poetycki (XL). „Zesz. Lit.” 2008 nr 103.
Mroczny przedmiot pożądania
P. MACKIEWICZ: Pielgrzymki pióra. „Nowe Książ.” 2015 nr 1.
A. WIEDEMANN: Podwójne szczęście. W tegoż: Poczytalność. Przygody literackie. Wr. 2016.
