Żdżarski Augustyn

Tadeusz Budrewicz

Poeta, tłumacz, pedagog, wydawca. Kryptonimy: A.Z.; A… Z…

Informacje biograficzne. Urodził się 4 IX 1794 w Strzałkowie pod Słupcą (kaliskie). Był synem ubogiego szlachcica Józefa Żdżarskiego i Teresy z Kasprzyckich. Utrzymując się z korepetycji, skończył gimnazjum w Krakowie, studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim (prawo, później literaturę starożytną na Oddziale Literatury). Egzamin magisterski na podstawie pracy o Iliadzie złożył w Uniwersytecie Warszawskim. W 1818 r. został mianowany nauczycielem języka i literatury polskiej oraz klasycznej w szkole wojewódzkiej w Płocku. Był aktywnym działaczem Towarzystwa Naukowego Płockiego (pracował nad opisem województwa płockiego, występował jako autor utworów okolicznościowych, np. Wiersz z okoliczności wynalezienia zwłok Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego oraz uroczystego odsłonienia w Katedrze Płockiej pomnika wzniesionego dla tych królów, 1825). W 1821 r. ożenił się z Faustyną Jabłońską, córką poety Hiacynta Jabłońskiego. Miał z nią sześcioro dzieci, w tym córkę Józefę – nauczycielkę i pisarkę – oraz syna Stanisława – lekarza dwukrotnie zesłanego na Syberię. Był szwagrem Stanisława Jachowicza, podzielał jego przekonania o konieczności tworzenia literatury dla dzieci o charakterze umoralniająco-wychowawczym (opublikował w 1829 r. Książeczkę dla moich dzieci łączącą ze sobą naukę i zabawę, ugruntowującą chrześcijańską etykę i paternalistyczny światopogląd przez zastosowanie konwencji rozmów prowadzonych przez symboliczną figurę mądrego i troskliwego ojca oraz ciekawych świata a posłusznych dzieci). W 1833 r. zmarła mu żona, stracił też dwoje dzieci. Poprawę losu przyniosły przenosiny do Sejn, gdzie w 1837 r. dostał posadę nauczyciela przedmiotów filologicznych i języka polskiego w gimnazjum. W 1839 r. szkołę tę przeniesiono do Suwałk, tam wówczas zamieszkał. Powtórnie ożenił się w 1838 r. z Anną Henriettą Jutrzenką (miał z nią dwóch synów). Zmarł na tyfus 17 IX 1845 w Suwałkach (nominacja na radcę honorowego przyszła w 1846 r., już po zgonie) i tam został pochowany.

Kręgi działalności. Prawdopodobnie debiutował tragedią Stefan Batory, czyli spisek Zborowskich (wyst. 1818 w Krakowie). Jednocześnie „Pamiętnik Warszawski” (1818, t. 11) ogłosił jego przekład Brutusa Voltaire’a, utwory poetyckie (bajki, ody), przekłady z literatury klasycznej, francuskiej, niemieckiej i włoskiej, a także studia krytyczne. Publikował w „Pszczółce Krakowskiej”, „Mrówce Poznańskiej”, „Pamiętniku Warszawskim”, „Astrei” (niektóre prace przedrukowywano, np. w „Rozmaitościach Lwowskich” 1823, nr 68). W 1824 r. wydawał w Płocku periodyk „Dziedzilia, czyli Pamiętnik Płocki Pięknej Literaturze Poświęcony” (wyszło 12 zeszytów zebranych w dwa tomy). Podtytuł „Pismo periodyczne dla użytecznej zabawy rozumu i serca” wskazywał na charakter naukowo-rozrywkowy, jednocześnie odzwierciedlał intencję godzenia klasycyzmu z nowszymi tendencjami literackimi. Pismo publikowało przekłady klasyków, wiersze twórców lokalnych i znajomych redaktora (H. Jabłońskiego, S. Jachowicza, S. Jaszowskiego), powieści moralne, anegdoty, dumy i ballady, sielanki, rozprawy naukowe, rozbiory krytyczne z wyłączeniem dzieł politycznych i prawniczych. Żdżarski umieścił tu m.in. własną balladę o patriotycznej wymowie (Chrzanowska, czyli oblężenie Trembowli), przekład Molière’a Szkoła mężów, szkice biograficzno-literackie Jan Kochanowski w Czarnolasie, O Mikołaju Sępie Szarzyńskim. Ogłosił Pisma rozmaite (t. 1–2, 1825) zawierające przekłady z klasyków greckich i łacińskich oraz literatury nowożytnej, szkic o Janie Kochanowskim, elegie, epigramaty, dumy, ballady, bajki, modlitwy poetyckie, komediooperę Bal maskowy oraz powieść historyczną Walgierz Wdały hrabia tyniecki. W drugim tomie zamieścił rozprawę Uwagi nad rymami męskimi. W 1838 r. opublikował dwutomowy Nowy zbiór poezji, który zawierał utwory własne bliskie estetyce XVIII-wiecznej (bajki, komedie, powieści moralne), ale i romantycznej („ballada utworzona z pamięci ludu”, legenda, sonet, „dumanie”), a także przekłady oraz Rozprawę o poezji niemieckiej. Jako motta w tomie pierwszym użył cytatu z Kazimierza Brodzińskiego, a w tomie drugim – z Adama Mickiewicza, co można odczytywać jako deklaracje ideowo-estetyczne Żdżarskiego. W 1829 r. ogłosił Wypisy polskie, czyli książka do czytania dla dzieci… na klasę I, które uzyskały oficjalny status „książki szkolnej” (podręcznika). We Wstępie zawarł uwagi o charakterze metodycznym, kładąc nacisk na głośne, wyraźne czytanie ze zrozumieniem. Jego moralistyka nawiązuje do bajek Ignacego Krasickiego, do podręcznika włączył utwory Mickiewicza, Kazimierza Brodzińskiego, Stanisława Jachowicza, a także Antoniego Edwarda Odyńca, Franciszka Karpińskiego, Józefa Massalskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Ludwika Osińskiego, przedrukował też utwory z „Rozrywek dla Dzieci”. Zamieścił tu własną powieść skonstruowaną jako zbiór listów uczniów szkoły płockiej Listy Ludwika i Franusia, czyli rok szkolny Ludwika zawierającą opisy współczesnego Płocka. Żdżarski jako pierwszy wprowadził do wypisów szkolnych notki biograficzne o autorach i zamieścił w nich teksty regionalne (przez lata uznawano te wypisy za wyjątkowo udane). W 1830 r. wydawał efemerydę patriotyczną „Goniec Płocki”, później wydrukował i wystawił komediooperę Akademik krakowski, czyli ofiara dla Ojczyzny z patriotycznym przesłaniem: „Walecznym obrońcom ojczyzny i prawdziwym patriotom…”. Spotkały go za to represje, został usunięty ze szkoły, utrzymywał się z lekcji prywatnych, zanim wrócił do szkoły, ale już tylko jako nauczyciel niemieckiego. Przełożył też Iliadę oraz Historię rzymską Liwiusza (w 1840 r. bezskutecznie poszukiwał nakładcy); fragment tłumaczenia Iliady drukował „Korespondent Płocki” (1880).

Oświeceniowe tradycje. Poglądy literackie Żdżarskiego były związane z programem oświatowym i ideowym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Swoje poglądy estetyczne przekazywał jako nauczyciel bezpośrednio (jego uczeń J. Majorkiewicz w pracach historiozoficznych cytował wiersze Żdżarskiego) oraz pośrednio przez podręczniki, które podporządkował etyce miłosierdzia, przyjaźni i obywatelskiej odpowiedzialności, idei narodowości i historyzmu oraz estetyce uczuciowości i rzewności. Wychowanek oświeceniowej formacji intelektualnej, ufał w racjonalistyczno-moralny przekaz bajek oraz wzór prostej, jasnej, logicznej struktury artystycznej zawartej w utworach klasyków antycznych. Jako krytyk literatury współczesnej wypowiadał się rzadko (szkic o bajkach Jachowicza w „Dziedzilii” z 1824, t. 1, podkreślający „lubą prostotę” i „miłą prostotę stylu” poety; krótkie uwagi w biogramach żyjących literatów zawarte w Wypisach; dygresje o sztuce poetyckiej twórców, których przekładał).

O przekładzie. Większe znaczenie miały jego uwagi teoretycznoliterackie formułowane przy okazji „rozbiorów” tłumaczeń, porównań autorów obcych, prac o rymie w poezji i historii języka literackiego w Polsce oraz Niemczech. Miał wypracowaną koncepcję sztuki przekładu. W praktyce skupiał się głównie na wiernym oddaniu znaczenia słów (dowodzą tego liczne przypisy w jego pracach, uwagi filologiczne podparte przykładami z tekstów w różnych językach). W duchu już poklasycznym zakładał, że nie można wymagać od tłumacza pełnej dosłowności i dokładności. Tłumacz ma wzbogacić rodzimy język literacki pod względem „gładkości” i „trafności wyrażeń”. Wolno mu sięgać do różnych rejestrów języka, a także stosować peryfrazy (za to wykluczał pleonazmy). Wprost namawiał do odstępowania od oryginału w zakresie składni, jeśli jej zasady w języku polskim są inne. Zachęcał tłumaczy, aby używali słów będących aktualnie w użyciu, co uzasadniał prosto i logicznie argumentem, że nie pracują „dla przeszłości”, ale „dla pokoleń żyjących i przyszłych”. Dopuszczał odstępstwa od języka oryginału, kiedy postulat wierności kłócił się z wymogiem zrozumiałości. Ostro występował przeciw kalkom składniowym, które skutkują zachowaniem wierności „co do słów, ale nie co do myśli”. Jako zwolennik przekładu niedosłownego akceptował parafrazy oraz wariacje translatorskie („myśl wzięta z…”). W uwagach o języku i stylu przywoływał sądy Jana Śniadeckiego i Stanisława Kostki Potockiego; w kwestiach z poetyki przytaczał opinie Nicolasa Boileau, Jean-François de La Harpe’a, Ludwika Osińskiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, ale równocześnie wskazywał publikacje współczesnych krytyków niemieckich. Stosował oświeceniową metodę porównywania arcydzieł literackich, analizował „charaktery” bohaterów tragedii, widząc w ich konstrukcji główne cechy artyzmu i szukając znamion etyki stoickiej (Uwagi nad wyjątkami tłumaczenia Liwiusza umieszczonymi w Programie popisu publicznego na Żoliborzu w Warszawie r. 1818, „Pamiętnik Warszawski” 1819, t. 15).

O tragedii i rymie męskim. Z tych porównań usiłował stworzyć model współczesnej tragedii (wzór widział w twórczości V. Alfierego), która winna: mieć „osnowę odpowiadającą celowi”, być zgodna z prawdą historyczną, zawierać odpowiednik greckiego fatum oraz wyraziste sytuacje, być pisana stylem energicznym i lakonicznym (Porównanie niektórych tragedyj Alfierego, Szylera i Woltera, „Mrówka Poznańska” 1821, t. 2; Porównanie Oresta Alfierego z Elektrą Woltera, „Mrówka Poznańska” 1822, t. 5–6). Żdżarski włączył się też do dyskusji nad rymami męskimi (jako poeta, publikując wiersz Patriota oparty na rymie jednozgłoskowym, oraz jako teoretyk wiersza w studium Uwagi nad rymami męskimi). Dowiódł przykładami, że poezja polska znała i stosowała rym męski od XVII w. Wykazał, że taki rym może pełnić funkcje estetyczne i nie utrudnia deklamacji, o ile nie jest nadużywany; zalecał stosowanie rytmu i rymu przeplatanego, pamiętając o zasadzie: „[…] harmonia w poezji jest świętą i nietykalną” (tamże).

Pogodzenie klasycyzmu z romantyzmem. W kwestii podstawowej dla czasu, w którym pisał, tj. relacji klasycyzm–romantyzm, był bliski poglądom Brodzińskiego i Józefa Franciszka Królikowskiego: nie zawsze romantyzm sprzeciwia się klasycyzmowi; jest nurtem niezbędnym dla rozwoju literatury narodowej. U Friedricha Schillera dostrzegał wpływ pisarzy antycznych, co mu nie przeszkadzało być poetą oryginalnym. Na marginesie opisu dziejów języka polskiego sformułował sąd, że przyczyny upadku państwa wynikały z zaniedbania oświaty oraz z charakteru narodowego Polaków („duch zbyt wojowniczy, cudzoziemczyzna i powszechna prawie ciemnota”). Początek narodowej kultury wyznaczyło przyjęcie chrześcijaństwa; na wiek Zygmuntów przypadł najbujniejszy rozkwit literatury, a jej upadek Żdżarski łączył z makaronizmami i kopiowaniem łacińskiej składni. Krytykował wpływy francuskie, domagał się oryginalności, rodzimości, naturalności, prostoty, wyrazistości, harmonii; zalecane ideały estetyczne to „prostota niewymuszona i zaniedbanie przyjemne”. Rodzimym twórcom romantycznym podpowiadał tematy z dziejów polskiego rycerstwa, co mogłoby wyeliminować wpływy i wzory obce. Poezja wtedy tylko „będzie narodową i oryginalną, gdy za obcym śladem nie idąc, widokom wyobraźni nada charakter oddzielny, bo charakter własnego narodu”. Opinii tej dowodził, pochwalając jednocześnie fantazję oraz „myślenie i czucie z niewinną prostotą” w Rozprawie o poezji niemieckiej (Nowy zbiór poezyj z dodatkiem rozprawy o poezji niemieckiej, t. 1–2, 1838).

Żdżarski reprezentował poglądy typowe dla epoki przejściowej: w ocenach dzieł stosował kryteria klasycystyczne, sentymentalne i romantyczne.