Ziemba (Ziembicki) Teofil
Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, nauczyciel szkół średnich, pedagog, tłumacz. Kryptonimy: T.Z.; Teofil Z.
Informacje biograficzne. Urodził się 21 III 1847 w Jaryszowie (pow. lwowski). W l. 1854– –1858 uczęszczał do szkoły ludowej we Lwowie, w l. 1858–1865 do gimnazjum akademickiego (matura: 18 VII 1865). Odbył studia filozoficzne we Lwowie (1865–1869). W 1869 r. obronił doktorat na podstawie dysertacji Locke und seine Werke nach den für die Philosophie interessantesten Momenten dargestellt (1869), następnie przez semestr kontynuował studia w Krakowie. W 1870 r. wraz z Aleksandrem Czackim wyruszył w podróż do Włoch. Zdał egzamin nauczycielski 21 III 1871 w Krakowie, w l. 1871–1900 pracował tamże w Gimnazjum św. Anny. Jego uczniami byli m.in. Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Estreicher. Wykładał ponadto na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego (literatura polska, powszechna, estetyka). W 1871 r. Ziemba odbył podróż naukową do Niemiec, Włoch i Francji. W 1872 r. został docentem historii filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie rozprawy Jan Śniadecki na polu filozofii; tytuł docenta filozofii UJ otrzymał 8 IV 1878. Na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadził m.in. wykłady z historii filozofii starożytnej, średniowiecznej, nowożytnej, z logiki, psychologii, pedagogiki, historii oświaty, estetyki.
Ożenił się z Florentyną Jawornicką 14 VI 1879. W 1886 r. odbył podróż naukową do Niemiec w ramach stypendium z fundacji Gałęzowskiego. W 1887 r. złożył prośbę o dopuszczenie do habilitacji na docenta literatury powszechnej jako autor prac krytycznych, przekładów, rozpraw z literatur obcych. Podanie odrzucono w 1888 r. – wzięto pod uwagę negatywną opinię Stanisława Tarnowskiego, który nie widział konieczności tworzenia katedry literatury powszechnej, a dorobek Ziemby ocenił jako kompilacyjny, przydatny dla szkół – nie dla kursu uniwersyteckiego. Ziemba działał w Akademii Umiejętności, a w 1892 r. został członkiem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Wygłaszał odczyty (także na cele charytatywne), publikował prace o europejskich systemach oświaty, popierał reformę gimnazjów. Namiestnictwo reskryptem z 18 IX 1894 zezwoliło mu na zmianę nazwiska na Ziembicki, które „nosili jego przodkowie; Ziembą zaś przezywał się ojciec czy dziad Teofila, gdy z emigracji bez zezwolenia rządu do kraju powrócił” (W. Stroka, Z minionych lat. Zbiorek poezji, 1900). Tytuł profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego Ziembicki otrzymał 13 V 1897. Zmarł w Krakowie 13 II 1900, spoczywa na cmentarzu Rakowickim.
Kręgi zainteresowań. Ziemba był pasjonatem nauki i nauczania. Interesował się estetyką, psychologią, filozofią i pedagogiką, literaturą i sztuką. Rozprawa habilitacyjna Jan Śniadecki na polu filozofii (1872) wzbudziła wątpliwość Maurycego Straszewskiego, który nazwał ją streszczeniem dzieł Śniadeckiego – bez efektów badawczych. Podręcznik szkolny Psychologia (1877) Kazimierz Kaszewski uznał za „maleńką psychografię, wzbogaconą uwagami i regułkami fizjologicznymi, a przeznaczoną widocznie ku celom elementarnym” („Kłosy” 1877, nr 642). Punktem odniesienia dla rozważań psychologicznych, np. kwestii znaczenia barw, światła, umiejętności kojarzenia, Ziemba uczynił niekiedy szczegóły z życia Adama Mickiewicza bądź fragmenty jego twórczości. Do zagadnień psychologicznych powrócił w pracy Hipnotyzm wobec psychologii (1892).
W podręczniku Estetyka poezji (1882) – teoretycznoliterackim kompendium o poezji i języku, popularnym wśród uczniów – krakowski pedagog wprowadził przykłady z literatury polskiej (np. A. Fredro, Z. Krasiński, A. Mickiewicz, E. Wasilewski) i europejskiej (np. Homer). W 1892 r. ukazała się Estetyka praktyczna (cz. 1: Architektura, ogród jako dzieło sztuki, rzeźbiarstwo). Poezja odgrywała w życiu Ziemby ważną rolę, napisał np. wiersz Nad grobem śp. Wincentego Pola, liryczną mowę pożegnalną z okazji śmierci swojego nauczyciela Józefa Kremera oraz utwór na jubileusz trzechsetlecia Gimnazjum św. Anny. Pracował nad biografią Adama Mickiewicza. Dzieła nie ukończył, pochłonięty pracą w szkole i obowiązkami zawodowymi, swoje prace ogłaszał głównie w latach 80. m.in. w rozmaitych pismach periodycznych XIX w. Odnalazł dokumenty z okresu wileńskiego, uporządkował faktografię dotyczącą podróży Mickiewicza. Przetłumaczył na język polski Hermana i Dorotę Johanna Wolfganga Goethego oraz dwie księgi Iliady Homera. Spolszczył ponadto wiersze Dantego, a także utwór Dante’s Gattin Josefine von Hoffinger.
Działalność krytycznoliteracka. Kontrowersje wzbudziło studium Ziemby Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji („Przegląd Polski” 1872/1873, R. 6, t. 1). Autor omówił życiorysy i dorobek Auguste’a Comte’a, Émile’a Littrégo i ich uczniów, wskazując na słabe strony nowego systemu filozoficznego. „Pozytywna filozofia – pisał – chce, jak powiada, zbadać prawdę niewątpliwą, niezbitą, słowem prawdę pozytywną. […]. Pozytywizm, jak wiemy, idzie za doświadczeniem samym, wszystko, co nie jest doświadczalne, co się nie da rozebrać nożem anatomicznym, cyrklem zmierzyć lub dojrzeć mikroskopem, już tym samym pada poza zakres jego badań. Ale czy w całym obszarze zjawisk świata da się zastosować metoda doświadczalna?”. Feliks Bogucki podkreślił naiwność wniosków autora, „umysłową płytkość” oraz „przemytnictwo literackie” („Przegląd Tygodniowy” 1873, nr 23).
W swojej działalności recenzenckiej Ziemba-Ziembicki komplementował np. inicjatywę Anny Potockiej, która przyswoiła polskiemu czytelnikowi ideę Birthday-Books, czyli książeczki urodzin, komponując swoją z rozmaitych fragmentów twórczości Adama Mickiewicza ([rec.] „Horoskop na dzień urodzin ułożony z wyjątkami z dzieł Adama Mickiewicza”, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, t. 1, nr 22). Oceniając aforyzmy Adama Stanisława Krasińskiego, usytuował je w tradycji francuskiej ([rec.] A.S. Krasiński, „Sto zdań dwuwierszowanych”, „Drugie sto zdań dwuwierszowych”, „Czas” 1888, nr 109). Jako recenzent cenił dzieła pożyteczne i wychowawcze.
Bibliografia
Źródła:
Locke und seine Werke nach den für die Philosophie interessantesten Momenten dargestellt, Lemberg 1869;
T. Ziemba, Psychologia, Kraków 1877 (wyd. 2 – 1897);
Jan Śniadecki na polu filozofii, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego” 1972, t. 20 (odb. Kraków 1872);
Nad grobem śp. Wincentego Pola dnia 5 grudnia 1872 r., Kraków 1872;
Tadeusz Czacki i jego zasługi zwłaszcza w dziejach naszego szkolnictwa, „Sprawozdanie Gimnazjum św. Anny” 1872;
Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji, „Przegląd Polski” 1872/1873, R. 6, t. 1 (odb. Kraków 1872);
Nad grobem śp. Józefa Kremera, „Czas” 1875, nr 127;
Z Krakowa, „Gazeta Narodowa” 1875, nr 65;
Adam Mickiewicz po raz pierwszy we Włoszech, „Przegląd Lwowski” 1882, z. 20–22, 24; 1883, z. 2–5;
Estetyka poezji, Kraków 1882;
Mickiewicz w okresie nowogródzkim, „Tygodnik Ilustrowany” 1882, nr 357–360;
Mickiewicz w podróży po Niemczech i Szwajcarii w roku 1829, „Dziennik Poznański” 1882, nr 266–276 z przerw. (odb.: Warszawa 1884);
[rec.] A.P. [A. Potocka], „Horoskop na dzień urodzin ułożony z wyjątkami z dzieł Adama Mickiewicza”, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 22;
Mickiewicz w pierwszych latach rodzinnego życia, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 28;
Mickiewicz w Lozannie, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 36–38;
Notatki literackie, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 39;
Przegląd piśmienniczy, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 43;
Mickiewicz w przededniu Towiańszczyzny, „Tygodnik Ilustrowany” 1883, nr 48–52;
Mickiewicz pod wpływem profesorów wileńskich, Warszawa 1883;
Miodowy miesiąc w życiu Mickiewicza, „Kurier Warszawski” 1883, nr 41–42;
Pisma Stanisława Trembeckiego, t. 1–2, przedm. T. Zięba, Lwów 1883;
Przyczynek do biografii Mickiewicza, „Gazeta Lwowska” 1883, nr 108;
Mickiewicz pod wpływem profesorów wileńskich, „Biblioteka Warszawska” 1883, t. 1;
Przyjaźń i miłość w życiu Mickiewicza (okres wileński i kowieński), „Biblioteka Warszawska” 1883, t. 2;
[rec.] Z życia Polaków we Francji. „Rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu 1833–1883” skreślił L. Gadon, Paryż 1883, „Czas” 1883, nr 110;
Dziecinne lata Mickiewicza, „Czas” 1883, nr 171–177;
Mickiewicz w Dreźnie, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1883, R. 11;
Ustęp z życia Mickiewicza: uwięzienie i wyrok wygnania, „Przegląd Literacki i Artystyczny” 1883, nr 16–19;
Życiorys Mickiewicza, „Dwutygodnik dla Kobiet” 1883, nr 18;
[rec.] A. Kuliczkowski, „Zarys dziejów literatury polskiej na podstawie badań najnowszych pracowników dla użytku szkolnego i podręcznego”, Lwów 1884, „Tygodnik Ilustrowany” 1884, nr 67;
Kilka słów z powodu najnowszej książki o A. Mickiewiczu. („Kronika życia Mickiewicza” zestawił Wł. Bełza, Lwów 1884), „Tygodnik Ilustrowany” 1884, nr 93;
Mickiewicz w pierwszych latach emigracji, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1884, R. 12, nr 1–2;
Okres „chmurny” w życiu Adama Mickiewicza, „Biblioteka Warszawska” 1884, t. 1;
Petersburg, Odessa, Moskwa. Ustęp z życia Mickiewicza, „Biblioteka Warszawska” 1884, t. 2;
Mickiewicz w podróży po Niemczech i Szwajcarii w r. 1829, „Biblioteka Warszawska” 1884, t. 4;
Przegląd piśmienniczy, „Tygodnik Ilustrowany” 1884, nr 56;
Mickiewicz i Ankwiczówna. (Pierwszy pobyt Mickiewicza we Włoszech, 1829–1830), „Biblioteka Warszawska” 1885, t. 3;
Mickiewicz w ostatnim okresie swojego życia, „Tygodnik Ilustrowany” 1885, nr 131–148;
Uzdrowienie pani Celiny (ustęp z życia Mickiewicza), „Bluszcz” 1885, nr 40;
Piotr Ronsard. Studium z literatury XVI wieku, „Przegląd Polski” 1885/1886 (odb. Kraków 1886);
Adam Mickiewicz podczas podróży w r. 1830 do 1831, „Biblioteka Warszawska” 1886, t. 1, 4; 1887, t. 1;
[rec.] A. Mickiewicz, „Zarys biograficzno-literacki”. 2 tomy. Kraków i Warszawa 1886, „Czas” 1886, nr 8;
Zamachy na autorstwo Szekspira, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1886, R. 14 (odb. Kraków 1886);
Miodowy miesiąc w życiu Mickiewicza, „Czas” 1887, nr 182;
Mickiewicz w pierwszych latach rodzinnego życia, „Czas” 1887, nr 183–184;
Młodość Mickiewicza. Obraz pierwszych wpływów na rozwój umysłu i charakteru, Kraków 1887;
Złote ziarna, [rec.] A.S. Krasiński, „Sto zdań dwuwierszowanych”, Kraków 1887;
„Drugie sto zdań dwuwierszowych”, Kraków 1888, „Czas” 1888, nr 109;
Filozof dobroczynny (Stanisław Leszczyński). Studium z filozofii i literatury w XVIII w., „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1888, R. 16 (odb. Lwów 1888);
Dante jako obrońca jednolitej mowy ojczystej, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1889, R. 17;
Ostatnie lata i śmierć Mickiewicza, „Czas” 1890, nr 148–150;
Śmierć Mickiewicza, „Czas” 1890, nr 151;
Mickiewicz jako przyjaciel, „Tygodnik Ilustrowany” 1891, nr 60–61;
Władysław Mickiewicz jako biograf swojego ojca, „Czas” 1891, nr 8;
Wychowanie w Anglii, „Czas” 1891, nr 12;
TLiAM i coroczny jego „Pamiętnik”, „Czas” 1891, nr 46–47;
Estetyka praktyczna, cz. 1: Architektura, ogród jako dzieło sztuki, rzeźbiarstwo, Lwów 1892;
Pogadanki pedagogiczne, „Czas” 1892, nr 72, 76;
W obronie Dżemmy Donati, w: Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej (1866–1891), Kraków 1893;
Gimnazja pruskie po uchwałach konferencji berlińskiej i najnowszych reformach (odbitka z „Muzeum”), Lwów 1896.
Opracowania:
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. II 619, Ziemba (Ziembicki) Teofil – teczka osobowa;
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. WF II 121 (teczka akt habilitacyjnych);
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. PKEN 26 (teczka akt egzaminacyjnych);
A.G.B. [A.G. Bem], [rec.] T. Ziemba, „Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji”, Lwów 1872;
„Opiekun Domowy” 1873, nr 18;
A. Brandowski, [rec.] T. Ziemba, „Jan Śniadecki na polu filozofii”, „Tygodnik Wielkopolski” 1872, nr 7;
F. Bogucki, [rec.] T. Ziemba, „Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji”, Lwów 1872;
„Przegląd Tygodniowy” 1873, nr 23;
Odczyt, „Kraj” 1873, nr 278;
[b.a.], Polemika stronnictw. Kilka uwag z powodu broszury dra Teofila Ziemby, „Gazeta Polska” 1873, nr 157;
A. Skórski, [rec.] T. Ziemba, „Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji”, „Tygodnik Wielkopolski” 1873, nr 11;
A. Skórski, Filozofia Jana Śniadeckiego. Studium filozoficzno-krytyczne, „Tygodnik Wielkopolski” 1873, nr 19–23 (odb. Poznań 1873);
[b.a.], O dwóch rozprawach drukowanych w sprawozdaniach szkolnych, „Czas” 1874, nr 156;
Omikron [W. Sabowski], Kronika krakowska, „Gazeta Narodowa” 1875, nr 60;
M. Straszewski, Jan Śniadecki. Jego stanowisko w dziejach oświaty i filozofii w Polsce, Kraków 1875;
Wiadomości miejscowe, „Kurier Krakowski” 1876, nr 41;
K. Kaszewski, [rec.] T. Ziemba, „Psychologia”, Kraków 1877;
„Kłosy” 1877, nr 642;
Kronika miejscowa i zagraniczna, Kraków 16 czerwca, „Czas” 1879, nr 136;
[b.a.], Estetyka poezji. Dr Teofil Ziemba, Kraków 1882, „Tygodnik Powszechny” 1882, nr 48;
P. Chmielowski, Najświeższa praca o Mickiewiczu, „Ateneum” 1884, t. 1, z. 2;
Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego od r. 1864 do r. 1887 i obraz jego stanu dzisiejszego wraz z rzeczą o rektorach od czasów najdawniejszych, Kraków 1887;
C. Pieniążek, Literatura o Mickiewiczu. Luźne uwagi, Poznań 1890;
[b.a.], Pogrzeb śp. prof. Teofila Ziembickiego, „Nowa Reforma” 1900, nr 30;
Teofil Ziembicki, „Nowa Reforma” 1900, nr 36;
[b.a.], Luźne kartki. Nekrolog, „Przegląd Pedagogiczny” 1900, R. 19, nr 5;
W. Stroka, Pamięci Teofila Ziembickiego, w: tegoż, Z minionych lat. Zbiorek poezji, Kraków 1900;
[b.a.], Teofil Ziembicki, „Czas” 1900, nr 39;
K. Korta, Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Wspomnienia ucznia z lat 1888–1896, Kraków 1958;
Wyspiański w oczach współczesnych, t. 1, zebr., oprac. i komentarz L. Płoszewski, Kraków 1971;
J. Starnawski, Ziemba (później Ziembicki) Teofil Zygmunt, w: Słownik badaczy literatury, t. 5, red. J. Starnawski, Łódź 2002;
U. Perkowska, Corpus Academicorum Facultatis Philosophiae Universitatis Iagellonicae 1850–1945, Kraków 2007;
M. Marcinów, B. Dobroczyński, Konceptualny rodowód psychoterapii na ziemiach polskich, „Przegląd Psychologiczny” 2010, t. 54, nr 3;
K. Bańkowska, Przedwojenne antykwariaty. Skład Zygmunta Ziembickiego, „Sztuki Piękne” 2021;
T. Budrewicz, Teofil Ziemba – biograf Adama Mickiewicza, „Prace Polonistyczne” 2022, seria 77.
