Daszyńska-Golińska Zofia

Agata Zawiszewska

Ekonomistka, działaczka społeczna, polityczka, publicystka, pisarka. Pseudonimy i kryptonimy: Anty.Al.koholik; Dasz.; Dr. Dezet; Dr. Z.D.; Dr. Z.D.G.; Z.D.; Z.D.-G.; Z.P.; Z.z P.D.; Zd.; zdg; Z.P.; Zofia P; Zofia P.; Jaskółka; Ksawery Marian

Informacje biograficzne. Urodziła się 6 VIII 1866 w Warszawie w zubożałej rodzinie ziemiańskiej Damiana Poznańskiego h. Bożawola (zm. 1902) i Anieli z Puternickich (1834–1905). Była siostrą Wandy zam. Nittman (1867–1931) – śpiewaczki, Michała Mariana Poznańskiego – lekarza i literata amatora. Edukację rozpoczęła w niemieckim gimnazjum w Warszawie, dokończyła w Lublinie. Po złożeniu egzaminu dojrzałości pracowała w Warszawie jako nauczycielka i działała w nielegalnym ruchu socjalistycznym, najpierw w Socjalno-Rewolucyjnej Partii „Proletariat”, później wraz z narzeczonym Kazimierzem Puchewiczem (1858–1884) przeszła do założonej przez niego w 1883 r. Partii Robotniczej „Solidarność”. Po śmierci Puchewicza, który zmarł na gruźlicę, wyjechała za granicę.

W 1885 r. rozpoczęła studia na Uniwersytecie w Zurychu, wybierając za główne przedmioty zainteresowań historię gospodarczą, ekonomię polityczną, statystykę i demografię, którym pozostała wierna w późniejszej działalności badawczej, popularnonaukowej i dydaktycznej. W 1887 r. zadebiutowała w „Przeglądzie Tygodniowym” i „Ateneum” artykułami naukowymi poświęconymi współczesnej ekonomii i kwestii robotniczej. Kontynuowała działalność w ruchu socjalistycznym, utrzymywała kontakty z Socjalno-Rewolucyjną Partią „Proletariat”, Związkiem Robotników Polskich, Zjednoczeniem Robotniczym, Polską Gminą Narodowo-Socjalistyczną, współpracowała z pismami „Walka Klas”, „Przedświt”, „Przegląd Socjalistyczny”. W 1888 r. poślubiła socjalistę Feliksa Daszyńskiego, starszego brata Ignacego Daszyńskiego (1863–1890). Mąż wkrótce zmarł na gruźlicę. W 1891 r. obroniła rozprawę doktorską Die Bevölkerung von Zürich im XVII Jhrh (Berno 1891).

Studiowala przez rok na Uniwersytet w Wiedniu pod kierunkiem ekonomisty i statystyka Karla Theodora von Inama-Sternegga. W drodze powrotnej do kraju została aresztowana na granicy i ukarana nakazem pobytu stałego w Warszawie. W l. 1892–1894, mimo nadzoru policyjnego, działała w ruchu socjalistycznym i samokształceniowym, m.in. wykładała na Uniwersytecie Latającym. Prace naukowe z dziedziny ekonomii, demografii i statystyki publikowała głównie w „Gazecie Handlowej”, „Głosie”, „Prawdzie”, „Przeglądzie Tygodniowym”. W 1894 r. za udział w manifestacji upamiętniającej setną rocznicę wybuchu powstania kościuszkowskiego została aresztowana i osadzona w więzieniu na kilka miesięcy, a po zwolnieniu wydalona z Królestwa Polskiego bez prawa powrotu.

W 1894 r. wyjechała do Niemiec, gdzie kontynuowała studia na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie, uczęszczając na wykłady m.in. socjologa Georga Simmla oraz ekonomistów Adolpha Wagnera i Maxa Seringa. W 1896 r. uzyskała docenturę i przez trzy semestry prowadziła wykłady na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma, gdzie poznała niemieckie feministki i socjalistki, m.in. Lily Braun, Wilhelminę Cauer, Helen Stöcker, Klarę Zetkin. Uznała, że marksowska koncepcja stworzenia społeczeństwa bezklasowego na drodze rewolucji jest utopią. Opowiedziała się wówczas za systemowymi reformami społecznymi, które powinny obejmować m.in. ośmiogodzinny dzień pracy, ochronę pracy i zdrowia robotników, ustawodawstwo ubezpieczeniowe, obowiązkowe, powszechne i bezpłatne szkolnictwo, równouprawnienie kobiet itd. Własną krytykę marksizmu zawarła w pracy Przełom w socjalizmie (Lwów 1900).

W 1896 r. wróciła do kraju i osiadła w Galicji. W tym samym roku poślubiła botanika Stanisława Golińskiego (1868–1931), z którym wychowywała jego syna Jana (1894–1967), późniejszego plastyka, rzeźbiarza i architekta. Poświęciła się wówczas głównie pracy badawczej, w której łączyła warsztat historyka ekonomii, demografa i statystyka (m.in Uście Solne. Przyczynki historyczno-statystyczne do dziejów nadwiślańskiego miasteczka. Studium archiwalne, Kraków 1906). Upowszechniała również nowoczesne koncepcje polityczne, socjologiczne i ekonomiczne, przekładając Socjalizm i ruch społeczny w XIX stuleciu Wernera Sombarta (1896), Etykę Haralda Høffidinga (1905) i Historię ekonomii politycznej Johna Kellsa Ingrama (1907). Dla „Biblioteki Dzieł Społecznych i Ekonomicznych” przygotowała wznowienia i własne analizy prac pionierów polskiej ekonomii: Józefa Hoene-Wrońskiego, Jana Ferdynanda Naxa, Henryka Kamieńskiego, Hugona Kołłątaja, Fryderyka Skarbka, Stanisława Staszica, Waleriana Stroynowskiego, Józefa Supińskiego, Wawrzyńca Surowieckiego. W 1906 r. podjęła starania o wszczęcie procedury habilitacyjnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Odrzucenie wniosku, motywowane przez władze uczelni niewielkim wkładem Daszyńskiej w naukę europejską, ona sama oceniała jako decyzję polityczną konserwatywnej krakowskiej profesury zrażonej jej radykalizmem politycznym i społecznym. Margines aktywności intelektualnej i spuścizny piśmiennej Daszyńskiej-Golińśkiej stanowi jej twórczość literacka, na którą składają się dwie powieści wydane pod nazwiskiem Zofia Poznańska: Włóczęga (Kraków 1907) i Nasze dole (Lwów 1908), niedokończona nowela Poddany cara („Kurier Lwowski” 1905, nr 123–124) oraz kilkanaście wierszy rozproszonych po czasopismach.

Ważna część dorobku naukowego, popularnonaukowego i publicystycznego Daszyńskiej, ukazującego się na łamach m.in. „Ekonomisty”, „Naprzodu”, „Krytyki” Wilhelma Feldmana, „Życia” Ludwika Szczepańskiego, „Bluszczu” Józefy Bąkowskiej, wiązała się z jej aktywnością w ruchu oświatowym, antyalkoholowym i emancypacyjnym. Problematykę kobiecą znała z własnej działalności w pionierskich organizacjach emancypacyjnych zakładanych w Królestwie Polskim przez Paulinę Kuczalską-Reinschmit m.in. w Delegacji Pracy Kobiet przy Towarzystwie Popierania Przemysłu i Handlu oraz Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich. Kwestii współzależności procesów emancypacyjnych, gospodarczych i politycznych w nowoczesnych społeczeństwach poświęciła osobny korpus prac naukowych i popularnonaukowych, m.in. Przed jutrem. Współczesny ruch kobiecy wobec kwestii robotnic (Kraków 1897), Myśli o przyszłym ustroju rodziny („Bluszcz” 1910, nr 14).

W l. 1912–1914 opowiedziała się za niepodległościową opcją proaustriacką. W 1913 r. przystąpiła do utworzonej przez Izabelę Moszczeńską-Rzepecką Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, która w czasie I wojny stała się najliczniejszą organizacją kobiecą na ziemiach polskich. Wydała w nim kilka prac poświęconych zagadnieniom geopolitycznym, w których podkreślała konieczność wzmocnienia autonomii ekonomicznej ziem polskich. W 1917 r. założyła organ prasowy Ligi Kobiet „Na Posterunku”, którym kierowała do 1918 r. Na jego łamach zamieszczała artykuły poświęcone kwestii kobiecej widzianej w kontekście niezbędnych – jej zdaniem – reform politycznych i prawnych w przyszłym wolnym państwie.

W okresie wojennym stała się zwolenniczką koncepcji legionowej i Józefa Piłsudskiego, po odzyskaniu niepodległości popierała reformy socjalne gabinetu Jędrzeja Moraczewskiego, a po 1926 r. politykę obozu sanacji, definitywnie odrzucając doktrynę marksowską. W 1918 r. osiadła wraz z mężem w Lublinie, gdzie kontynuowała działalność społeczną. W l. 1928–1930 jako przedstawicielka organizacji kobiecych weszła do Senatu II kadencji, w kolejnych wyborach udziału nie wzięła. Poglądy na kwestię kobiecą w niepodległym państwie wyłożyła w pracach Prawo wyborcze kobiet (Warszawa 1918, wyd. II 1920), Przyczynki do kwestii robotniczej w Polsce (Warszawa 1920), Ustawodawstwo eugeniczne wobec małżeństwa („Zagadnienia Rasy” 1923, nr 6), Kwestia kobieca a małżeństwo (Warszawa 1925). Kontynuowała również pracę dydaktyczną i naukową, m.in. badała warunki życia i zatrudnienia robotników, w tym młodocianych i kobiet, oraz tworzyła projekty ustaw ochronnych. W polityce populacyjnej występowała z krytyką antymaltuzjańską, dowodząc, że przyrost ludności zależy od splotu wielu różnych czynników, takich jak poziom alfabetyzacji, system ochrony zdrowia i ubezpieczeń społecznych, wysokość płac, równość praw itd. W polityce agrarnej wypracowała koncepcję tzw. miasta rolników, zakładającą uprzemysłowienie rolnictwa i racjonalne rozlokowanie mieszkańców wsi, aby zatrzymać migrację ludności. Zasiadała we władzach Towarzystwa Naukowego Wolnej Wszechnicy Polskiej, Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków. Została odznaczona Orderem Odrodzenia Polski. Zmarła 11 II 1934 w Warszawie, spoczęła na Powązkach.

Krytyka artystyczna. Uwagi o sztuce współczesnej pojawiają się w wielu wypowiedziach publicystycznych Daszyńskiej, zwykle jednak mają charakter lapidarny, syntetyczny i kontekstowy. Szerzej wypowiedziała się jedynie w sprawozdaniu Z wystaw monachijskich („Życie” 1898, nr 34–35) ujawniającym jej dobrą znajomość kierunków i tendencji w malarstwie europejskim końca XIX w. Za najważniejsze cechy malarstwa nowoczesnego uznaje: po pierwsze – „dominację barwy”, która „[z]e źródła czysto technicznego stała się narzędziem malarskim, takim, jak dla poezji szata słów. Mówi sama za siebie, wywołuje nastrój, dopełnia rysunku, interpretuje zamiary artysty”; po drugie – „[p]roblemat narodowości w sztuce”, czyli czerpanie przez artystów z „natchnień i motywów swojskich, oryginalnych i dla ich indywidualności odpowiednich”, po trzecie – dowartościowanie oprawy, jako że „formalne akcesorium, rama, stanowi już dzisiaj niezbędną część obrazu, tak że do każdego obrazu odmiennej potrzeba ramy”, po czwarte i najważniejsze – „wywołanie nastroju” jako „jeden z głównych celów sztuki dzisiejszej”, nie zaś „doskonałe upodobnianie świata zewnętrznego”, ponieważ tym ostatnim zajmuje się fotografia (tamże, nr 34). Spacer po galeriach monachijskich Daszyńska kończy refleksją nad coraz silniejszym pragnieniem człowieka współczesnego, by czynić piękne przedmioty integralną częścią codzienności. Autorka przewiduje więc, że dzieła sztuki coraz częściej będą kupowane przez zwykłych ludzi, pragnących przekształcić przestrzeń prywatną w przestrzeń doznań estetycznych. Służyć temu będzie zarówno wzrost produkcji wysokoartystycznej, jak też doskonalenie poziomu wytworów sztuki stosowanej, która zastąpi w przyszłości fabryczną tandetę.

Krytyka literacka i jej ideowe inspiracje. Na spuściznę krytycznoliteracką Daszyńskiej-Golińskiej składa się kilka recenzji, artykułów problemowych, wspomnień pośmiertnych i monografia; przewijają się przez te dzieła najważniejsi twórcy epoki fin de siècle’u, m.in. Friedrich Nietzsche, Henrik Ibsen, Gerhart Hauptmann, Stanisław Przybyszewski. Wypowiedzi na ich temat ujawniają szerokie horyzonty intelektualne i erudycję autorki, czytającej teksty kanoniczne w językach oryginalnych, dobrą znajomość fundamentów i aporii filozoficznych oraz umiejętność zachowania umysłowej niezależności i krytycznego dystansu wobec autorytetów epoki.

Punktem wyjścia wypowiedzi krytycznoliterackich Daszyńskiej był jej światopogląd lewicowy: demokratyczny (w kwestiach ustrojowych), socjalny (w kwestiach gospodarczych), równościowy (w kwestiach społecznych), wiara w postęp cywilizacyjny i moralny ludzkości, optymistyczna i aktywistyczna postawa wobec świata. Uważała, że rozwój sztuki, szczególnie zaś literatury, dokonuje się komplementarnie i równolegle do ewolucji cywilizacyjnej i społecznej, przebiegającej od form prostych, wyrażających idee i doświadczenia wspólnotowe do form coraz bardziej złożonych, wyrażających wartości i emocje indywidualne. Źródłem tych koncepcji była m.in. Literatura porównawcza Hutchesona Macaulaya Posnetta, którą przetłumaczyła w 1896 r. Stanowisku ideowemu, etycznemu i estetycznemu, sprecyzowanemu już w momencie debiutu krytycznoliterackiego, pozostała wierna. Świadczy o tym np. późna recenzja podręcznika Władysława Mieczysława Kozłowskiego Jak czytać utwory piękna, który ceniła za to, że „mniej odczuwa i ocenia piękną formę niż treść”, „sądzi utwory literackie przede wszystkim ze stanowiska idei, jakie rozwijają i pobudek etycznych, które stanowią”, „chciałby i nasze zamiłowane w formie i przeczulone wobec pięknego słowa społeczeństwo pobudzić do szukania w utworach literackich przede wszystkim treści i myśli podniosłych i głębokich” (Literatura i sztuka, „Prawda” 1909, nr 45).

Ideom i nurtom dekadenckim przeciwstawiała koncepcję „człowieka nowoczesnego” afirmującego rzeczywistość i zaangażowanego w jej zmianę („Nie razi go zmienność form życia, bo orientuje się w nich szybko, przystosowuje i przykrawa własne »ja« do otoczenia”, jego żywiołem „tłum i chaos, który pobudza jego nerwy, przyspiesza tętno pulsu, ożywia myślenie”; Z tajników duszy współczesnej, „Życie” 1898, nr 13) oraz moralny ideał „człowieka nowego” („musi mieć wrażliwość na cierpienia drugich, odporność wobec własnych, tyle sił duchowych, aby pragnął ich rozlewności, musi na Olimp kroczyć nie po karkach współbraci, ale w braterskim z nimi uścisku. Przykazaniem najwyższym […]: szanuj godność ludzką swoją i każdego człowieka”; Nowi ludzie, „Krytyka” 1901, t. 2). Pojęcia „człowieka nowoczesnego” i „człowieka nowego” stosowała bez różnicy płci, ponieważ uważała, że współczesna kultura przekształca równie mocno model tradycyjnej – w jej rozumieniu: mieszczańskiej – męskości i kobiecości. Emancypującym się kobietom wskazywała inspirujące wzorce z przeszłości, np. renesansowy ideał virago („wysoki rozwój intelektu, piękność, obyczajność, dobre wychowanie, wytworność, pobożność, a nawet cnota w dzisiejszym jej pojmowaniu”, brak zainteresowania tzw. kwestią kobiecą i „antagonizmu względem płci męskiej”, „niepoddawanie się żadnej doktrynie”; Virago – emancypantka, „Bluszcz” 1911, nr 16). Zainteresowanie ewolucją mieszczańskiego kontraktu płci wyraziło się również w wyborze do tłumaczenia powieści Władimira Tichonowa Początek końca (Lwów 1898)

Traktowanie literatury epok wcześniejszych jako rezerwuaru idei inspirujących współczesny dyskurs polityczny widać w artykułach poświęconych mesjańskim koncepcjom Juliusza Słowackiego i Józefa Hoene-Wrońskiego. W opublikowanym pod koniec XIX w. odczycie o Anhellim włącza ofiarę wszystkich, którzy nie dożyją niepodległości Polski, w modernistyczne rozważania o pięknie jako wartości absolutnej, równoważącej niepowodzenia polityczne: „coraz więcej wnika w krew naszą i mózg przekonanie, że miarę piękna do wszystkich przejawów życia stosować można. Słowacki, uprzedzając przyszłość, kilkakrotnie to zaznacza”, obiecując wygnańcom, że staną się jak „nieśmiertelne dzieła, budzące podziw u całych pokoleń – dzieła piękna” (Filozofia Anhellego, „Młodość” 1899, z. 8). Natomiast w latach poprzedzających wybuch Wielkiej Wojny przypomina idee Hoene-Wrońskiego zasilające wyobraźnię działaczy niepodległościowych: podstawą bytu każdego narodu jest język zdolny do wyrażania abstrakcyjnych pojęć naukowych; Polska jest ważnym elementem równowagi sił politycznych w Europie i powinna funkcjonować w federacji autonomicznych państw słowiańskich, wspólnie dążących do zachowania pokoju i wykorzystujących w tym celu zarówno moralność świecką, jak i etykę religijną (Z historii porozbiorowej, „Świat” 1912, nr 6; Hoene-Wroński o kwestii polskiej, „Świat” 1912, nr 7).