Twórczość Henryka Sienkiewicza w Brazylii

Henryk Siewierski (Universidade de Brasilia)

 

Dzieła literatury wchodzące jako przekłady do krwioobiegu literatury i kultury docelowej to ciała obce, które z czasem mogą się naturalizować i kształtować ją na równi z dziełami literatury rodzimej. Mogą, co nie znaczy, że zawsze kształtują  na równych prawach i w równym stopniu. Popularność wśród czytelników nie zawsze przekłada się na zainteresowanie krytyki, a związki intertekstualne z dziełami literatury rodzimej danego języka są w tym wypadku rzadsze. Chociaż nie tak rzadkie, jeśli weźmiemy pod uwagę kanon klasyki.

Uwagi te nasuwają się na wstępie rozważań wokół recepcji powieści Henryka Sienkiewicza w Brazylii, kraju odległym geograficznie, ale bliskim przez wspólną przynależność do zachodniej kultury, a także dzięki wielkiej polskiej emigracji do tej „ziemi obiecanej” pod Krzyżem Południa, jaka miała miejsce w drugiej połowie XIX i pierwszej XX wieku. Nie brakowało też wcześniej kontaktów, w tym literackich, zwłaszcza w okresie romantyzmu, gdy polskie powstania  narodowowyzwoleńcze wzbudzały odruch solidarności, inspirowały utwory poetyckie poświęcone „Poloniae martir”, a docierająca w przekładach francuskich poezja Adama Mickiewicza była czytana, a nawet cytowana i parafrazowana przez wybitnego brazylijskiego poetę Castro Alvesa^[1]. Docierali też do Brazylii emigranci popowstaniowi, z których wielu zapisało się w historii kultury tego kraju i przyczyniło do jego rozwoju. Należał do nich uczestnik powstania  listopadowego, Piotr Napoleon Ludwik Czerniewicz – lekarz, którego kompendia i poradniki medyczne, napisane i wydawane w Rio de Janeiro pod nazwiskiem Chernoviz, stały się prawdziwymi bestsellerami, wznawianymi przez kolejne dekady i bez wątpienia najbardziej czytanymi tu książkami polskiego autora. Weszły one nie tylko do historii brazylijskiej medycyny, ale też znalazły swoje miejsce w historii kultury tego kraju, a ich legendarny autor pojawia się w wielu utworach literackich i wspomnieniowych^[2].

Jakkolwiek Sienkiewicz pod względem popularności nie dorównywał w Brazylii Chernovizowi^[3], to pozostaje on najczęściej tłumaczonym, wydawanym i czytanym tu polskim pisarzem. Już pobieżny rzut oka na listę przekładów literatury polskiej w Brazylii pozwala bez większego ryzyka stwierdzić, że pod względem liczby wydań i nakładów dzieła Sienkiewicza przewyższają pozostałe utwory literatury polskiej tu wydawane na przestrzeni wieków.

Prym wiedzie Quo vadis, mające w Brazylii około dwudziestu wydań, począwszy od pierwszego przekładu wersji skróconej z 1926 roku^[4]. Co jednak znamienne, do dzisiaj brak przekładu z języka oryginału. Pierwsze pełne wydanie w języku portugalskim ukazało się już w roku 1900 w lizbońskim wydawnictwie Tavares Cardoso & Irmãos, w przekładzie Lemosa de Nápoles. W Brazylii jednak przeważały przekłady wersji skróconych, jak liczący zaledwie 39 (sic.!) stron „przekład” Luiza Antonio Aguiara z roku 1955, a 137 stron – Afonsa Arinos de Melo Franco z roku 1972, czy wreszcie mająca 234 strony „adaptacja” Suzany Marques Dias Beck z roku 1988, wydana przez Edições Paulinas, bądź wydany w roku 1993 przekład Solomão Figueiry ze wstępem Alceu Amorosu Limy (356 stron)^[5]. Pełne wydania Quo vadis natomiast, to m.in. przekład „sprawdzony” przez Orlando F. da Silva z roku 1952^[6] oraz pochodzący z roku 2004 przekład J. K. Albergaria^[7].

O roli, jaką pierwsze przekłady Quo vadis odegrały w Brazylii, świadczyć może stwierdzenie wybitnego krytyka i pisarza Afrânio Peixoto, uznającego powieść historyczną za najbardziej reprezentatywny gatunek literatury polskiej, czego najlepszym przykładem są dla niego powieści Sienkiewicza, „którego Quo vadis uczyło nas, Latynosów i chrześcijan, historii świata romańskiego oraz umacniało w wierze”^[8].

Wcześniej, w roku śmierci Sienkiewicza, o Quo vadis wypowiada się wybitny pisarz brazylijski Monteiro Lobato, podpisując się pod opinią José Veríssimo, jednego z najbardziej wpływowych krytyków literackich przełomu wieków: „Quo Vadis?, być może  najdoskonalsza powieść historyczna ostatnich trzydziestu lat, to jedna z nielicznych, jakie mogą nas przekonać do tego gatunku hybrydowego, i jedna z najpiękniejszych książek literatury pięknej”^[9].

José Veríssimo jest autorem pierwszego w Brazylii obszernego eseju krytycznego poświęconego w całości Quo vadis, napisanego na podstawie lektury przekładu angielskiego, zanim jeszcze powstał przekład na język portugalski. Dokonuje w nim ciekawych spostrzeżeń interpretacyjnych, a także zapoznaje czytelnika z treścią powieści. Widzi w niej nowy rodzaj powieści historycznej, ten sam, jaki reprezentuje Salammbô Flauberta, ale powieść Sienkiewicza zostaje przez niego oceniona wyżej. Nie jest ona bowiem

 

dramatyzacją wydarzeń z przeszłości, ich opisem i interpretacją dokonaną z perspektywy autora, jak w klasycznej powieści historycznej, ale staje się dramatyzacją momentu dziejowego, epoki i brzemiennego w skutki faktu z historii ludzkości. Autor jest erudytą o  głębokiej znajomości epoki, jaką ukazuje, zna dokładnie jej aspekty szczególne i ogólne, lecz stara się przede wszystkim przedstawić z maksymalną wiernością stan ducha rzymskiej społeczności i tworzących ją jednostek w czasach Nerona, odtworzyć też z takąż samą dokładnością nie tylko zewnętrzną stronę obyczajów, ubiorów, zachowań, mowy, ale też sposób odczuwania, myślenia i postępowania. (…) Jego powieść jest idealizacją (…) pierwszego spotkania idei moralnych propagowanych przez uczniów „pewnego Chrestosa”, jak pisał Tacyt, wśród rzymskiej gawiedzi, z cywilizacją, filozofią, wizją społeczeństwa i religią świata rzymskiego^[10].

 

Ze wszystkich utworów Sienkiewicza Quo vadis zwracało największą uwagę brazylijskiej krytyki, lecz dotąd brak opracowań recepcji tego, jak też innych jego dzieł w tym kraju.

Bardziej jednak niż głosy krytyki o popularności Sienkiewicza w Brazylii świadczy trudna do ogarnięcia liczba wydań jego utworów, wśród których Trylogia zajmuje szczególne miejsce, choćby dlatego, że jej wydany niedawno pierwszy bezpośredni przekład z języka polskiego w jednym z najbardziej prestiżowych wydawnictw brazylijskich, wciąż jest obecny na półkach księgarskich. Najpierw ukazał się tylko Potop (O Dilúvio), wydany przez Livraria Editora Marisa z Rio de Janeiro w roku 1931, w przekładzie Sadi Cabrala. Pierwsze pełne wydanie Trylogii ukazuje się w roku 1943 w serii Redescobrimento da Vida („Odkrycie na nowo Życia”) wydawnictwa Editora Pan-Americana z Rio de Janeiro: Ogniem i mieczem (A ferro e fogo) w przekładzie Roberta Furquim, Potop (O Dilúvio) w przekładzie R. Magalhães i Pan Wołodyjowski (A Cruz e o Crescente [Krzyż i Półksiężyc]) w przekładzie Ricardo Wernecka de Aguiar. Wydanie to było też, o czym warto pamiętać, gestem solidarności z okupowaną Polską, gdzie, jak alarmował w roku 1941 Ubaldo Soares, dzieła Sienkiewicza zostały przez niemieckiego okupanta wycofane z bibliotek^[11].

Autorem wspomnianego wyżej pierwszego pełnego i bezpośredniego przekładu Trylogii  z oryginału jest Tomasz Barcinski^[12]. Kolejne jej części ukazywały się w latach 2004-2006 w prestiżowym wydawnictwie Record z Rio de Janeiro. Pierwsza część, A ferro e fogo, poprzedzona została wstępem tłumacza, zawierającym podstawowe informacje z historii Polski, w szczególności odnoszące się do XVII-wiecznych kontekstów dzieła, a także krótką biografią autora^[13]. Ponadto tłumacz uzasadnia swoją decyzję zachowania oryginalnej pisowni nazw własnych i podaje zasady fonetyki języka polskiego, umożliwiające czytelnikowi ich poprawną wymowę. Wyjaśnia też, dlaczego w swoim przekładzie wybiera normę współczesnego mu języka portugalskiego w wersji brazylijskiej, a także dlaczego zachowuje w oryginale takie słowa jak szlachta, szlachcic, szlachcianka, pan, pani, panna, wyróżnione tylko kursywą. Na końcu każdego tomu zamieszcza też słowniczek podający znaczenie tych i innych słów i zwrotów zachowanych w oryginale, jak na przykład ataman, hetman, husarz, husaria, Kozak, Lach, na pohybel, talar. Reprodukcje obrazów Juliusza Kossaka, Jana Matejki, Ludwika Gędłeka oraz Władysława Szernera, zdobiące okładki poszczególnych tomów, wzbogacają edycję i wprowadzają czytelnika w atmosferę epoki. W latach ukazywania się tego przekładu Trylogii, Barcinski publikuje jednocześnie artykuły mówiące o znaczeniu dzieła Sienkiewicza, a także innych wybitnych dzieł literatury polskiej, które tłumaczył lub zamierza tłumaczyć^[14].

Można przy tym bez wątpienia mówić o sukcesie wydawniczym tego nowoczesnego przekładu Trylogii, która w swoich poprzednich, pośrednich i często stylizowanych na język autorów brazylijskich XIX wieku wersjach, choć obecna w bibliotekach i antykwariatach, nie była już w stanie wzbudzić większego zainteresowania. Pierwszy nakład Ogniem i mieczem i Potopu (wydany w 3 tys. egzemplarzy) rozszedł się w krótkim czasie. Podobnie też było z Panem Wołodyjowskim. Trudno jednak mówić o większym zainteresowaniu tymi powieściami krytyki brazylijskiej. Jedna z nielicznych obszerniejszych recenzji została opublikowana w dodatku literackim dziennika „Folha de S. Paulo”. Jej autor, pisarz i krytyk młodego pokolenia, Júlian Fuks, podkreśla rolę Trylogii w kształtowaniu tożsamości narodowej Polaków. Mówi on o dziele, które nie tylko reprezentowało, ale też kształtowało historię, szczególnie w czasach zaborów, służąc „pokrzepieniu serc” i utrwalaniu pamięci o przeszłości. Zwraca też uwagę na bogactwo tego obrazu epoki, ukazanej poprzez dzieje zwycięskich wojen, przygody i historie miłosne bohaterów, ale też poprzez życie codzienne, zwyczaje, język i „mentalność przodków”^[15].

Recenzja A ferro e fogo, zawierająca ocenę przekładu, ukazała się w piśmie latynoamerykanistów Uniwersytetu Jagiellońskiego „Curara”. Jej autorka, Regina Przybycień, profesor literatury porównawczej w Universidade Federal do Paraná i tłumacz literatury polskiej na język portugalski, podkreśla na wstępie wagę wydania w Brazylii przekładu tego dzieła klasyki polskiej, którego autor „zajmuje w polskiej literaturze miejsce, jakie w literaturze angielskiej zajmuje Walter Scott, a we francuskiej Alexandre Dumas”^[16]. Po zwięzłym przedstawieniu charakteru, tematyki i bohaterów powieści, autorka dokonuje oceny przekładu, zwracając uwagę na wybór normy współczesnego języka portugalskiego przez tłumacza, a zarazem na jego strategie zmierzające do przybliżenia czytelnikowi kulturowej odmienności oryginału, głównie przez zachowanie pisowni nazw własnych oraz terminów nie mających swojego odpowiednika w języku portugalskim, ale objaśnionych w załączonym Glossário. Walory stylu narracji i konstrukcji dialogów świadczą, zdaniem recenzentki, o doskonałej znajomości obu języków przez tłumacza i jego kompetencjach translatorskich. Dostrzega ona jedynie pewne niedociągnięcia w przekładzie niektórych metafor, jak również niepotrzebny przekład zdrobnień w sytuacjach, gdy w języku portugalskim brzmią one sztucznie^[17].

Tłumaczenie W pustyni i w puszczy  ukazało się w roku 1944 w wydawnictwie Panamericana^[18]. Wiadomo też o wydaniu tej powieści przez Editora Aguiar. Oba wydania są dziś trudno dostępne. Również trudno dostępny jest przekład Krzyżaków, jaki ukazał się w Editora Unitas z São Paulo, prawdopodobnie w latach trzydziestych, bez daty i bez nazwiska tłumacza oraz autora wstępu^[19]. W roku 1951 ukazuje się przekład powieści Na polu chwały^[20].

Czytelnik brazylijski miał też dostęp do innych dzieł Sienkiewicza, w szczególności nowel i opowiadań. Już w roku 1901 ukazują się pierwsze ich przekłady: Sigamo-lo (Pójdźmy za nim)^[21] i Debalde (Na marne)^[22]. W obszerniejszym wyborze ukazały się one jednak dopiero w tomie z Kolekcji dzieł Nagrody Nobla, w przekładzie Lúcii Benedetti. Znalazły się tam opowiadania: Latarnik, Bartek zwycięzca, Janko muzykant, Sachem, Pójdźmy za nim!. Tom ten zawiera również noblowskie przemówienie Sienkiewicza oraz wstęp Georgesa Alberta-Roulhaca^[23].  Osobno ukazywały też wcześniej inne jego utwory. Należy do nich nowela Hania, w przekładzie Henrique L. Alvesa, wydana w roku 1950^[24] i w przekładzie Guerino Boffoni, w roku 1960^[25]. Klub Książki (Clube do Livro) z São Paulo wydaje w roku 1956 Em vão (Na marne) w przekładzie (z oryginału) Henrique Losinskasa Alvesa^[26], a w kolejnych latach w przekładzie tegoż pojawia się Marisia (ze Szkiców węglem)^[27], Liliana (Przez stepy)^[28], A terceira mulher  (Ta trzecia)^[29]. Wiele z tych pozycji było w późniejszych latach wznawianych.

Osobny rozdział stanowią wydania utworów Sienkiewicza w oryginale – bowiem w Brazylii są one obecne nie tylko dzięki przekładom. Do roku 1938, kiedy to w wyniku dekretu nacjonalizacji prezydenta Getúlio Vargasa wszystkie pisma i wydawnictwa obcojęzyczne zostały w Brazylii zamknięte, rozwijał się intensywnie polonijny ruch wydawniczy, szczególnie czasopiśmiennictwo. W kilkudziesięciu polskojęzycznych czasopismach często pojawiały się utwory Sienkiewicza, jak również nawiązania do nich^[30]. Nie brak też oddzielnych wydań książkowych, jak na przykład Bartka zwycięzcy, który ukazał się jeszcze w roku 1939 nakładem „Gazety Polskiej w Brazylii”^[31].

Po okresie dyktatury Vargasa czasopiśmiennictwo polskie powraca do życia, ale już w o wiele mniejszym zakresie^[32]. Ukazują się też jeszcze polskie książki, a wśród nich W pustyni i w puszczy^[33], a także wydawane w języku polskim kalendarze, zawierające wiele cennych informacji o historii i życiu brazylijskiej Polonii, i wreszcie sporo tekstów literackich i artykułów o charakterze publicystycznym i pedagogicznym. O roli, jaką dzieła Sienkiewicza odgrywały wśród brazylijskiej Polonii, a w szczególności o znaczeniu i funkcji, jakie środowiska opiniotwórcze im nadawały, może świadczyć tekst pióra ks. Władysława Serzysko CM, jaki ukazał się w Kalendarzu „Ludu” z roku 1966, dla upamiętnienia pięćdziesiątej rocznicy śmierci pisarza. Oto wybrane fragmenty:

 

Nie możemy godniej uczcić 50-lecia śmierci Henryk Sienkiewicza (…), jak rozczytywać się w jego dziełach, którymi karmili się współcześni, które wychowały legiony, które do walki o wolność Polski szły z trylogią w tornistrze i ginęli na polu chwały, jak bohaterowie sienkiewiczowscy. (…) Niech więc i dla nas na obczyźnie dzieła Sienkiewicza będą jasnym obłokiem w dniach nostalgii, a słupem ognistego zapału w chwilach zniechęcenia, boć pisał ku pokrzepieniu serc i polepszeniu dusz naszych^[34].

 

W niniejszym artykule przedstawiona została zaledwie w ogólnym zarysie recepcja dzieł Henryka Sienkiewicza w Brazylii, z uwzględnieniem jedynie jej wybranych, najbardziej reprezentatywnych przykładów. Ogarnięcie i analiza obecności dzieła autora Trylogii w tym kraju w jej pełnym zakresie wymagać będzie zarówno żmudnych poszukiwań bibliograficznych, jak i uwzględnienia złożonych kontekstów historii Polski, Brazylii i brazylijskiej Polonii. A może nawet uwzględnienia losów niektórych sienkiewiczowskich bohaterów, bo na przykład, kto wie, czy Józef Skawiński, którego amazońskie przygody zbliżyły do Brazylii, nie wyruszył po utracie swej pracy latarnika znów na południe, by w Paranie, wśród rodaków dokończyć tułaczego żywota?