Zawsze fragment. recycling

Katarzyna Chmielewska

Tytułowy poemat recycling, jeden z najistotniejszych tekstów w dorobku Tadeusz Różewicza, składa się z trzech części: moda, złoto i mięso. W części pierwszej pojawiają się motywy powtórnego wykorzystania wzorów i ubrań: starych szmat, mundurów, ubrań więziennych i obozowych. Następuje przemieszanie języka mody („wracają do łask naturalne włókna”, „króluje wełna”), opisów pseudolekarskich oględzin ludzi w chwili przyjęcia do lagru, obozowych wyzwisk, ogłoszeń erotycznych, polszczyzna płynnie przechodzi w język niemiecki i na odwrót. Część druga osnuta została wokół motywu złota ofiar Zagłady ukrywanego w szwajcarskich bankach i negacji Holocaustu. Powracają tu wątki znane już z tomu zawsze fragment, a więc nieredukowalnej cielesności, która nie pozwala zapomnieć, przysłonić traumy słowami. Ciało jest przedmiotem opresji, ale też miejscem, w którym przemoc zostaje zdemaskowana. Sztaby złota z przetopionych złotych zębów gniją, krwawią, są śladem ciał, z których je wydarto, świadczą o ich nieobecności w najbardziej namacalny sposób. Różewicz przechwytuje i wykorzystuje topos złota jako milczenia, wplatając w nie wątek milczenia ofiar i milczenia, które zapada wokół Zagłady. Trzecie ogniwo tryptyku zatytułowane mięso dopełnia obraz potwornej, przetworzonej i przetwarzającej rzeczywistości, zamieniającej trupy w wysoko stechnicyzowane produkty spożywcze. Pożeraniu zrecyklowanych ciał – choroba wściekłych krów, szaleństwo świata – towarzyszą regularne, cywilizowane rzezi na zwierzętach, których ciała przemieniają się w cyfry wypełniające statystyki: „zabitych zarażonych owieczek/ nie wrzucono do ognia piekielnego/przerobiono je na nowy produkt/znakomitą mączkę dla bydła rzeźnego”

Zawsze fragment. recycling porusza się w polu poetyckim zakreślonym przez cykl poprzedni – zawsze fragment. Temat cierpiącego ciała, odrzucenia zmartwychwstania i zbawienia (Francis Bacon czyli Diego Velazquez na fotelu dentystycznym) zyskuje szczególnie mocny wyraz w wierszu Widziałem Go, w pijanym kloszardzie podmiot liryczny rozpoznaje Syna Człowieczego, nie jest to jednak rozpoznanie uwznioślające, wywyższające: odrażająca konkretność nigdy nie ulega anihilacji w przeanielonej prawdzie: „pochyliłem się nad nim/i poczułem zepsuty oddech/z jamy/ustnej/ a jednak coś mi mówiło/że to jest Syn Człowieczy […] odchodziłem pomieszany, oddalałem się/uciekałem/ w domu umyłem ręce”.

Szczególnie ważny wydaje się znowu tytułowy fragment. Podobnie jak w tomie sprzed dwóch lat, nie ewokuje on zamkniętej całości, nieskończoności. Fragmentaryczność wiąże się z odrzuceniem dzieła krystalicznego, doskonałego, zamkniętego. W tekście *** (mój krótki wiersz) czytamy: „są kłopoty z końcem/wiersz nie chce/ się kończyć/ciągnie się dalej”. Różewicz wdaje się w spór z Czesławem Miłoszem, kilkakrotnie odnosi się doń polemicznie. W recyclingu nie wprost: „jaki to długi wiersz! I tak się/dłuży, czy to „mistrza” nie nudzi/czy nie można tego zmieścić/w japońskim haiku? Nie można”. Dyskusja z Miłoszem ma charakter fundamentalny, dotyczy nie tylko sensu poezji, jej kształtu i form, lecz także fascynacji filozoficznych i postaw wobec rzeczywistości. W Zaćmieniu światła o Swedenborgu, duchowym mistrzu Miłosza, Różewicz mówi z pogardą: „ani mnie ziębi ani grzeje” Dodaje jeszcze: „jego rozmowy z aniołami/ obrażają mnie/ jest w tym coś/ nieprzyzwoitego/ to mętne ciemne światło płynie/ z północy/ ze Sztokholmu/z Uppsali/ tam marzną aniołom oczy i skrzydła”. Odrzucenie patrona Miłosza oraz charakterystycznej dlań postawy poetyckiej i metafizycznej wynika z przywiązania do konkretu i ucieczki od metafizyki jako maszynerii fabrykującej ludzkie cierpienie i przerabiającej mięso w kulturalne zwłoki, metafizyka to pozłota idei, które odwracają wzrok od konkretności i fragmentaryczności bytu. Poeta natomiast to ktoś, kto „na stare lata woli/ rozmawiać z ludźmi/którzy milczą” (poeta emeritus), kto opowiada się po stronie rozumu przeciw mętnej metafizyce nieskończoności: „wystawiam sobie/ świadectwo ubóstwa/ ale nie mogę/ gasić światła rozumu/tak obelżywie traktowanego/pod koniec naszego wieku”.