Kalendarz dla Izraelitów na rok 1881-1882

Jakób Goldszmit

Przypisy

1. Opis podany na karcie tytułowej brzmi: „Kalendarz dla Izraelitów na rok religijny (zwyczajny) od stworzenia świata 5642, czyli od narodzenia Chrystusa 1881-1882”. Wydany pod redakcją Jakóba Goldszmita. / Rok ten zaczyna się w sobotę dnia 24 września 1881 a kończy we środę dnia 18 września 1882. / Warszawa./ Nakładem wydawcy. / Skład główny w redakcji „Kalendarza” Leszno 65. Na str. kontrtytułowej data cenzury (26 września)] i informacja: Drukiem Józefa Ungra, ul. Bednarska 5. Dział astronomiczny (od września 1881 do września 1882) dzielił się na trzy kolumny: izraelską, prawosławną i rzymsko-katolicką. W każdej zaznaczano odpowiednie święta liturgiczne (w izraelskiej — także posty i czytania biblijne), w katolickiej — również imiona świętych patronów. Na okładce wskazówka: Wykaz świąt chrześcijańskich, osobno wydrukowany, może być wyjęty i służyć za kalendarzyk pugilaresowy.
2. O okolicznościach, w jakich powstawał „Kalendarz”, bliższe dane można znaleźć w publikacji B. Wojnowskiej Listy Jakuba Goldszmita do Elizy Orzeszkowej w „Pamiętniku Literackim” 2015. Jego część publicystyczną otwierał tekst Orzeszkowej Wstępne słowo, który stał się okazją do paroletniej korespondencji. Najpierw tyczyła ona redakcji tego tekstu, później — propozycji przedruku fragmentu rozprawy O Żydach i kwestii żydowskiej w „Noworoczniku Warszawskim”, następcy „Kalendarza”. Była to publikacja, która nie przywoływała już ery żydowskiej w datowniku, zaznaczała tylko święta judaizmu tak, jak to powszechnie wówczas czyniono. „Kalendarz dla Izraelitów” (z chronologią „od stworzenia świata”) spotkał los podobny do losu żydowskich biografii projektowanych przez obu braci: krytykowany za umacnianie separatyzmu, po roku przestał się ukazywać. Materiał zebrany do następnego zeszytu Jakub włączył do „Noworocznika”, który uważał za kontynuację tamtego periodyku, podjętego wcześniej wspólnie z Adolfem J. Cohnem i podług jego pomysłu. Znalazł się tam również utwór Kraszewskiego, o którego nadesłanie Jakub prosił w listach. Kraszewski zganił osobny kalendarz. W odpowiedzi Goldszmitowi napisał: „Jestem stanowczo przeciwny osobnym szkołom, instytucjom i wszystkiemu, co wyłącza, odosabnia i rozdział dawny uwiecznia i utrwala; potrzeba zlewać, łączyć, równać, a nie utrwalać odosobnienie na różnicy wyznań oparte” (fragment w artykule Karola Hertza Na czasie. „Kalendarz dla Izraelitów”). Pisarz powtórzył swoją opinię w „Kłosach” (1881, nr 860). Świętochowski, nawiązując do niej, zauważał kąśliwie: „jakim sposobem odczuł [Goldszmit] potrzebę wydania kalendarza dla Izraelitów, w którym nowy rok zaczyna się według rachuby europejskiej 24 września, nazywa się po hebrajsku Rosz Haszana, a jest z kolei 5642, i w którym p. Hertz przy pomocy Kraszewskiego grzmi na odosobnianie Żydów? Zagadka ta jest tym trudniejsza do rozwiązania, że Żydzi, którzy mogą czytać artykuł p. Orzeszkowej i poezję p. Gomulickiego, mogliby również poprzestać na ogólnym kalendarzu i rachować czas od 1 stycznia”. (Liberum veto. „Prawda”1881 nr 45). Ocenom tym wtórowały inne głosu z obozu pozytywistów: „Przeciwni wszystkiemu, co nosi cechy separatystyczne, nie możemy powinszować p. Goldszmitowi, redaktorowi kalendarza «dla Żydów» szczęśliwego pomysłu. Mimo starannej redakcji, mimo powieści i poezji z postępowymi i obywatelskimi zasadami, musimy uznać ten kalendarz za bardzo niefortunny środek cywilizowania Żydów. Wszystkie pomieszczone w nim prace, nie wyłączając pięknej przedmowy p. Orzeszkowej, mogłyby być bardzo cennym nabytkiem dla każdego ogólnego kalendarza, gdzie wpływałyby daleko skuteczniej na Izraelitów, a z drugiej strony na masy żywiące nieuzasadnioną do Żydów niechęć” („Nowiny” 1881, nr 295). Przychylnie powitały „Kalendarz” pisma: „Echo” (nr 247) i „Izraelita” (nr 39); o części kalendarzowej milczały. W „Izraelicie” osobny passus poświęcono tekstowi Orzeszkowej, podkreślając, że „rozbierana tu jest racjonalnie kwestia odrębności religijnej i plemiennej Żydów” i wskazany „szkopuł, zawadzający dotychczas zlaniu się […] Izraelitów z resztą narodu”. O potencjale kalendarzy w upowszechnianiu rzetelnej wiedzy o Żydach wśród szerokich rzesz społeczeństwa pisano niejednokrotnie w „Jutrzence” i „Izraelicie”, łącząc z tym pochwałę kulturowego znaczenia takich druków. „Odzwyczailiśmy się widzieć w kalendarzach jedynie zbiór aforystycznych prognostyków […], dziś dla nas kalendarz, jak to słusznie wykazuje w swym artykule p. Kraszewski, ma pewne posłannictwo, a jako mówiący do tysiąców, powinien i co dobrego i od serca przemówić” (1862, nr 22).
3. Zdanie to wyraźnie dowodzi zamiaru publikowania takiego kalendarza corocznie. Jak sumiennie autor przykładał się do tego zadania, może świadczyć ogłoszenie zamieszczone w Izraelicie” (1881, nr 33) następującej treści: „Do wydać się na rok przyszły mającego «Kalendarza dla Izraelitów» potrzebny jest szczegółowy wykaz wszystkich instytucji dobroczynnych żydowskich, zwłaszcza prowincjonalnych, oraz szkół w kraju naszym istniejących, z imiennym wyszczególnieniem zarządu instytucji owych, oraz liczebnej ilości elewów do szkół tych uczęszczających. Niezależnie zaś od tego, nader przydatnymi by były również spisy Dozorów Bóżniczych, resp. zarządów gmin prowincjonalnych, z imiennymi spisami osób, zarządy owe składających. / Upraszamy tedy ludzi dobrej woli, bliżej u źródła stojących, a pojmujących całą trudność zbierania tego rodzaju danych, aby zechcieli wiadomości powyższe jak najspieszniej nadesłać, adresując wprost na ręce podpisanego. / Jakób Goldszmit / ulica Dzielna, nr 6, w Warszawie”.
4. Kalendarze niemieckie (podobnie jak język niemiecki) były często używane przez Żydów Królestwa sympatyzujących z Haskalą. Sprowadzano je z Niemiec, drukowano też w Warszawie — dla mieszkańców ze środowiska tzw. synagogi „niemieckiej” na ulicy Daniłowiczowskiej. W istniejącej równolegle synagodze „polskiej” (przy ul. Nalewki) powstawały roczniki po polsku z datą żydowską. Drukowano też kalendarze w jidysz. W „Jutrzence” i „Izraelicie” witano z zadowoleniem odchodzenie od druków niemieckich — w tym i innych przypadkach. Podkreślano integracyjną rolę takich periodyków, także ich znaczenie dla strony polskiej (zob. np. Kalendarze. „Jutrzenka” 1862, nr 37).