Dawid Maria Osiński (Uniwersytet Warszawski)

Składnia uczucia. Kobiety i mężczyźni, kobiecość i męskość w twórczości Henryka Sienkiewicza

Na twórczość Sienkiewicza, zwłaszcza współczesną – powieści obyczajowe, psychologiczne oraz nowelistykę pisarza – chciałbym spojrzeć, uwzględniając narzędzia badawcze, jakie oferuje metoda językowego obrazu świata, odnosząca się zwłaszcza do punktów widzenia bohaterów obserwujących świat, w którym uczestniczą, i relacje, jakie w tym świecie tworzą^[1]. Jak sądzę, taki model lektury może wnieść do sądów i wniosków o twórczości Sienkiewicza nową jakość interpretacyjną. Odwołuję się w związku z tym nie tyle do szczegółowych i mających tradycję badań językoznawczych (mam tu na myśli tradycję badań Anny Wierzbickiej^[2] oraz Jerzego Bartmińskiego^[3]), ile do istoty językowego obrazu świata ujętej globalnie przez jednego z ojców założycieli i prawodawców takiej metody konceptualizacji rzeczywistości – Wilhelma von Humboldta^[4]. Moje podejście badawcze nie jest podejściem językoznawcy. Traktuję więc myślenie o składni uczucia (a w kontekście o znaczeniu punktów widzenia językowego obrazu świata ustanawianych przez struktury składniowe, głównie oparte na składni porównawczej) nie z perspektywy językoznawczej, lecz literaturoznawczo-antropologicznej^[5]. Choć posługuję się kontekstowo pojęciem językowego obrazu świata, nie odsyła ono do narzędzi i słownika pojęciowego stosowanego przez językoznawców. Usytuowanie i hierarchia elementów kontekstowych konkretnych wypowiedzeń będą miały znaczenie dla mojej lektury składni Sienkiewicza, ale jedynie ze względu na to, że ułatwiają mówienie o sposobach konceptualizowania rzeczywistości przez bohaterów (zwłaszcza męskich) autora Bez dogmatu. Metaforyczna formuła „składnia uczucia”, zastosowana w tytule, określa swoistą składnię (czy szerzej nawet gramatykę) poznania i oceny, odnosi się więc do epistemologii i sposobów zdobywania wiedzy o świecie, a także do aksjologii świata przedstawionego. Przyglądając się strukturom składniowym wypowiedzeń Sienkiewicza, chcę określić model epistemologiczny jego pisarstwa (powieści współczesnych i nowelistyki), który wskazywałby, jak ważne są możliwości, granice i skutki poznawania świata przez oko obserwatora.

Moim celem nie jest dowodzenie, jakie jest pole znaczeniowe pojęcia gramatyki stylistycznej w twórczości Sienkiewicza. Chciałbym jedynie wskazać (z literaturoznawczego punktu widzenia) wagę pojęcia akomodacji służącej budowaniu obrazu świata znaczeń beletrystyki współczesnej Sienkiewicza, ale używam tego terminu zaczerpniętego z badań językoznawców w zleksykalizowanej postaci. Mam na celu bowiem określenie specyfiki składni uczucia – a więc składni poznania bohaterów Sienkiewicza, swoistej stylistyki poznania, składni emocjonalnej stosowanej przez bohaterów prozy autora Bez dogmatu w związku z ich doświadczeniami poznawczymi oraz wyrażaniem przez nich stosunku do postrzeganego świata i relacji budowanych w tym świecie. Akomodację traktuję w niniejszym artykule jako technikę dostosowywania się elementów składniowych względem siebie, jako technikę sygnalizowania zależności składniowej, zasadę oddziaływania elementu nadrzędnego nad podrzędnym, wymaganie (rekcję) od elementu podrzędnego, żeby ustosunkował się do elementu nadrzędnego. Tak postrzegana akomodacja składni Sienkiewicza, obecna w formach związku rządu – kiedy jest konieczne przyjęcie określonej formy, a także w formach związku zgody – kiedy wyraz/zwrot wymaga przyjęcia od wyrazu lub zwrotu podrzędnego własnych wartości kategorii fleksyjnych^[6], ma ujawnić przede wszystkim epistemiczny charakter postrzegania przez Sienkiewicza językowego obrazu świata odnoszącego się do stanu posiadania, przynależności i widzenia jego męskich bohaterów. Mojemu myśleniu bliskie jest to, co we wstępie do książki „Lalka”. Konteksty stylu pisze Tadeusz Budrewicz, kiedy próbuje określić charakter podejścia badawczego:

Nawiązujemy tu do koncepcji, które nie redukują stylistyki do językoznawstwa, ujmując ją szerzej, w kategoriach ideowo-estetycznych. Nie wznawiając sporów o zakres badań stylistyki literackiej i językowej, odwołujemy się do prac lingwistycznych, traktujących styl jako humanistyczną strukturę utworu, zwłaszcza do socjolingwistyki i etnolingwistyki.^[7]

Język poszczególnych bohaterów nowelistyki oraz powieści współczesnych Sienkiewicza, skonfrontowany z językiem powieści historycznych, rzuca, jak mniemam, nowe światło na obszar badań sienkiewiczologii. O ile język powieści historycznych został już wnikliwie i na różne sposoby poddany namysłowi badawczemu (zarówno poziom morfologii, leksyki, składni, semantyki, jak i znaczenie dialektyzmów, zapożyczeń czy wnikliwe analizy struktury wypowiedzeń)^[8], o tyle powieści współczesne i nowelistyka Sienkiewicza (zwłaszcza porównywane pod kątem interesującego mnie tu zagadnienia relacji kobiet i mężczyzn, wizerunków kobiecości i męskości) nie są terenem powszechnych badań. Dlatego skupię się na przeanalizowaniu funkcjonalności poszczególnych struktur zdaniowych, znaczenia dopasowania wybranych leksemów języka Sienkiewiczowskiej prozy, zasadności użycia wybranych czasowników określających stopień przynależności, ponadto na badaniu istoty rekcji czasowników określających relacje damsko-męskie, a także językowych określeń związanych z pojęciami stereotypu ról kobiety i mężczyzny. Wyniki analiz uzupełnią ustalone w sienkiewiczologii wnioski, ogniskujące się wokół ujęć określających antropologię miłości, znaczenia podmiotowości bohaterów, poczucia wolności, charakteru osobności bohaterów, rozumienia pragnienia, estetyzmu, dandyzmu, pojęcia gry i małżeństwa jako „legalnej prostytucji” (formuła Balzaka z Fizjologii małżeństwa).

Wybierając zatem tytułową formułę „składni uczucia”, chciałbym przede wszystkim nie tyle przyglądać się pojedynczym leksemom i ich znaczeniom, ile poddać namysłowi strukturę wypowiedzeń składni Sienkiewiczowskiej, obrazującej pewien określony model widzenia świata jego bohaterów. Ważne jest dla mnie nie językoznawcze spojrzenie z dostosowaną do niego siatką specjalistycznych pojęć, ale przyjrzenie się językowi obrazującemu mechanizmy i pokazującemu, jak wyglądają relacje kobiet i mężczyzn w twórczości Sienkiewicza. Dlatego nie tyle rejestr leksemów, ile łączliwość poszczególnych leksemów tworzących strukturę zdaniową będzie przedmiotem mojego namysłu. Poziom „wypowiedzeniowej”/zdaniowej natury narracji Sienkiewicza, pokazującej obraz kobiecości i męskości, wydaje się dużo ważniejszy niż badanie frekwencji poszczególnych słów i ich użycia. Dlatego nie tyle gramatyka uczucia (jako określenie bardzo szerokie, a zarazem odsyłające do poszczególnych części mowy czy zdania), ile składnia uczucia (jako swoista dziedzina gramatyki, zajmująca się poziomem wypowiedzenia i wyłaniającym się zza niego obrazem świata) jest przedmiotem mojego zainteresowania.