Darwinizm

Marek Pąkciński

[Poglądy księcia:] Zwyczajny tłum był dziełem natury i mógł nawet pochodzić od małpy, jak to wbrew Pismu świętemu utrzymywał Darwin. Lecz klasy wybrane miały jakiś wyższy początek i pochodziły jeżeli nie od bogów, to przynajmniej od pokrewnych im bohaterów […]. (I, 331-332)

Darwinizm to bardzo ważny w drugiej połowie XIX w. prąd intelektualny, zapoczątkowany przez osiągnięcia naukowe angielskiego przyrodnika i filozofa, Charlesa Darwina (1809-1882). W dziele O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859). wyrażał pogląd, że ewolucja świata przyrodniczego odbywa się dzięki pozytywnej selekcji (poprzez dobór naturalny i prokreację) osobników najlepiej przystosowanych do środowiska oraz eliminację jednostek źle przystosowanych, który to proces prowadzi również do zaniku pewnych gatunków w przyrodzie i wyłaniania się innych.

Koncepcja ta zaczęła wkrótce funkcjonować w literaturze i publicystyce również jako uproszczony światopogląd, usprawiedliwiający akceptację eliminacji słabszych jednostek lub grup z życia społecznego (tzw. „darwinizm społeczny”, akcentujący obecne u Darwina, ale wcale u niego nie najistotniejsze pojęcie „walki o byt”) lub wizję życia społecznego, opartego na walce klas („darwinizm” połączony z marksizmem) bądź tzw. „żywiołów rasowych” lub narodowych („darwinizm” o wydźwięku antysemickim, rasistowskim lub nacjonalistycznym).

W Lalce odnajdziemy ślady konkretnych książek Darwina. Jego dzieło Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt zainspirowało opisy mimiki ludzkiej twarzy oraz odzwierciedlające się na niej procesy fizjologiczne (np. rumieniec, związany z jej ukrwieniem). Darwinizm jest przedmiotem refleksji Wokulskiego, Szumana i Ochockiego, a zatem tych bohaterów powieści, którzy interesują się nauką bądź ją czynnie uprawiają. W dyskusjach na kartach Lalki odzwierciedlają się także ówczesne kontrowersje wokół tego prądu filozoficznego, np. w rozmowie Ochockiego z Wokulskim, w której młody uczony chwali otwarty umysł i szerokie zainteresowania prezesowej Zasławskiej: Zgłupiałem, kiedy raz zażądała, abym jej objaśnił pewne punkta transformizmu, którym dlatego tylko brzydzi się, bo uznał walkę o byt za fundamentalne prawo natury. („transformizm” to najistotniejszy dla teorii ewolucji pogląd, że gatunki w przyrodzie są zmienne). Z kolei traktowany ironicznie przez narratora arystokrata – książę, partner Wokulskiego w spółce do handlu ze Wschodem dystansuje się od darwinizmu, także nadając mu sens społeczny. Swego rodzaju „darwinistą” (w ogólnym, a zarazem uproszczonym sensie) okazuje się również sam Wokulski, np. gdy stwierdza w rozmowie z Rzeckim, bezpośrednio po powrocie z wojny rosyjsko-tureckiej: Sprawiedliwym jest to, że silni mnożą się i rosną, a słabi giną. Inaczej świat stałby się domem inwalidów, co dopiero byłoby niesprawiedliwością.

Darwinizm w Lalce można również łączyć z teorią „walki płci” lub walki samców o samicę w obrębie jednego gatunku przyrodniczego. Nie jest ona obca Wokulskiemu, który stwierdza w rozmowie z baronem Dalskim w kontekście rozważań o „kobiecych instynktach”: Jaka walka jest możliwą z prawem natury, według którego suka, choćby najlepszej rasy, nie pójdzie za lwem, ale za psem? Postaw jej pan całą menażerią najszlachetniejszych zwierząt, a ona wyrzeknie się jej dla kilku psów… I trudno się temu dziwić, gdyż one stanowią jej gatunek. Uproszczony darwinizm pojawia się zatem w Lalce także jako inspiracja dla metaforyki i słownictwa, związanych ze światem przyrody. Opowieści Ochockiego o panującym w naturze egoizmie oraz o nieustannej walce, do której prowadzenia człowiek nie jest przystosowany, są – wedle relacji Izabeli Łęckiej – przyczyną lęku, jaki budzi w niej las. W tej perspektywie darwinizm staje się nierzadko źródłem nowatorskich ujęć, wyrażających się m. in. zacieraniem granicy pomiędzy światem przyrody a światem ludzkiej cywilizacji i kultury.

→ Filozofia; → Kobiety i miłość; → Społeczeństwo.