Filozofia

Marek Pąkciński

Filozofia (z gr. phileo – „kochać”, sophia – „mądrość”), czyli „miłość mądrości”, to najogólniejsza, a zarazem jedna z najstarszych dziedzin ludzkiej wiedzy, polegająca na rozważaniu sensu ludzkiego istnienia, przyczyny i celu świata, istnienia lub nieistnienia rzeczywistości niematerialnej oraz innych fundamentalnych kwestii.
Właśnie w czasach pozytywizmu, gdy powstawała m. in. Lalka Prusa, szerzyły się odziedziczone po Oświeceniu tendencje do radykalnego zreformowania przedmiotu oraz podziału filozofii. Twórca terminu „pozytywizm” i najsłynniejszy filozof tej epoki, August Comte (1798-1857), uważał na przykład, że jedynym zadaniem filozofii jest klasyfikacja i weryfikacja poznawcza osiągnięć nauk szczegółowych (takich jak: matematyka, astronomia, biologia itd.), zaś całe dziedziny dotychczasowej wiedzy filozoficznej (np. metafizyka – nauka o niematerialnych uwarunkowaniach świata realnego, teologia) są całkowicie bezprzedmiotowe i oparte na błędnie postawionych pytaniach, na które nie da się udzielić sensownej odpowiedzi.
Reformatorskie tendencje pozytywizmu rozbudziły tendencję do filozoficznego myślenia także wśród beletrystów: większość komentatorów uznaje Lalkę za utwór filozoficzny, stawiający takie właśnie, podstawowe pytania, niektórzy zaś twierdzą, że jej kompozycja, oparta na przeplatających się pytaniach i odpowiedziach, przypomina dialog filozoficzny. Dodatkowym bodźcem, skłaniającym do wzbogacenia dzieła w ważkie treści filozoficzne był zapewne dla Prusa fakt, iż Lalka powstawała na granicy epok, gdy kończyło się optymistyczne oddziaływanie pozytywizmu, zaczynał natomiast modernistyczny pesymizm, a także radykalny indywidualizm, krytykujący i odrzucający dotychczasowe formy społecznego bytowania. Te dylematy wyraźnie widoczne są w powieści. Stąd też odnajdziemy w Lalce odzwierciedlenie najważniejszych prądów filozoficznych i światopoglądowych epoki.

→ Darwinizm; → Dekadentyzm; → Nihilizm; → Organicyzm; → Socjalizm; → Utopia.