Językowy obraz świata, struktury porównawcze, stylometria

Dawid Maria Osiński (Uniwersytet Warszawski)

W sposobie postrzegania literaturoznawstwa jako obszaru badań zajmujących się konstrukcjami i kreacjami figur kobiet i mężczyzn (czyli ważnymi, jeśli nie najważniejszymi elementami świata przedstawionego – jak chcieliby Roman Ingarden^[1] czy Henryk Markiewicz^[2]) tkwi zarówno szansa, jak i niebezpieczeństwo. Szansa na kolejne, nowe i inne przyjrzenie się wymiarowi dzieła literackiego, dzięki któremu zasadność rozstrzygnięć fabularnych oraz samej konstrukcji i kompozycji tekstu zyskuje na znaczeniu. Postaciom i figurom określającym prozatorskie residuum znaczeniowe nadawany jest status rezonerów i cicerone świata literackiego. To od ich dyspozycji, ponadto relacji, w jakie wchodzą, oraz wiedzy i niewiedzy o nich samych, udzielanej na takiej czy innej podstawie, zależy i rama powieściowego świata, i jakość autorskiej realizacji. Od kreacji postaci bywają uzależnione także kolejne „lekcje z lektury”, odrabiane każdorazowo inaczej, ponieważ zawsze na swój sposób wiążą się bądź to z przyjemnością lektury, bądź dystansem czy rozczarowaniem.

Ale w takim sposobie czytania literatury tkwi również niebezpieczeństwo. Wiąże się ono z narażeniem na anachroniczność w podejściu do badanego problemu czy strukturalistycznego (choć niewartościowanego tu krytycznie) wpasowania bohatera w siatkę znaczeń, swoją postacią ujawniającego różnorodne zależności fabularne, w jakie wchodzi w obrębie struktury dzieła literackiego. Może też przyczyniać się do katalogowego pokazywania relacji, które stworzyła autorska ręka, a które w procesie lektury czytelnik tworzy w swojej wyobraźni, konstruując tak, a nie inaczej, wiedzę o tych relacjach i świecie przez nie organizowanym. Czytelnik otrzymuje z jednej strony drobiazgową wiedzę, którą musi weryfikować bądź jej zawierzyć i dać się uwieść, z drugiej zaś jest skazany na niewiedzę i domysły, które wypełnia w procesie lektury, dekodując sensy ukryte po to, żeby odkrywać połączenia tekstowe i zdobywać wiedzę, a więc przewagę w procesie lektury.

Funkcjonująca w polskim literaturoznawstwie metoda stylometryczna w podejściu do badania literatury nie jest produktywna w moim sposobie przyglądania się składni Sienkiewicza oraz punktom widzenia bohaterów zogniskowanym w języku ich wypowiedzi. Podobnie jest ze słownikową metodą badawczą stosowaną w pracach Kwiryny Handke dotyczących słowników pisarzy (Żeromskiego czy Orzeszkowej), a więc badaniach nad językiem z uwzględnieniem frekwencyjności występowania poszczególnych słów w korpusie tekstów autorki Nad Niemnem czy autora Ludzi bezdomnych^[3]. Wyniki tego rodzaju badań, choć mówiące bardzo dużo o cesze stylu pisarskiego, występowaniu oraz powtarzalności pewnych słów i upodobaniach pisarskich, sprawiają trudność wynikającą z braku badania całostek większych niż słowo/leksem. A istotą mojego pytania o specyfikę struktur porównawczych i składni języka Sienkiewicza jest badanie zależności wewnątrzwypowiedzeniowych. Jan Rybicki, zajmujący się stylometrią komputerową, przekonująco dowodzi, pisząc o paradoksach tej metody:

Niewątpliwą zaletą stylometrii opartej na pojedynczych słowach jest przede wszystkim stosunkowa prostota metody i obliczeń; wszelkie próby automatycznego ustalania np. struktur zdaniowych mnożą problemy metodologiczne (szczególnie w języku tak silnie fleksyjnym, jakim jest polszczyzna); liczne próby dokonywane na n-gramach słownych wykazują znacznie mniejszą skuteczność niż na pojedynczych słowach; skuteczny parking semantyczny materiału literackiego to pieśń niedalekiej już, ale jednak przyszłości.^[4]

Dlatego uważam za cenne i produktywne wykorzystanie metody badania pewnych wymiarów językowego obrazu świata w celu przeprowadzenia analiz struktur porównawczych specyficznych dla składni języka Sienkiewicza. Metodę tę można zastosować do określenia statusu bohaterów męskich i kobiecych, jak również analizy „narracji” aforystycznej odnoszącej się do diagnozy doświadczeń bohaterów powieści i nowel Litwosa. Umożliwia ogląd wizerunków kobiet i mężczyzn tworzonych przez Sienkiewicza oraz postawienie pytania o to, w jaki sposób bohaterowie traktują wchodzenie w różnorodne związki, jaką rolę w nich odgrywają, a także jak widzą i postrzegają obiekt swoich pragnień. Najczęściej obowiązuje tam reguła oceniania kobiet przez patrzących na nie mężczyzn. Ważnym problemem twórczości Sienkiewicza jest kwestia relacyjności i pozycjonowania ról kobiety i mężczyzny. Punktowość widzenia i relacyjność postrzegania, obecne w językowym obrazie świata, pozwalają pokazać tę sprawę w różnoraki sposób, w zależności od pomysłów fabularnych bądź dyskusji z takim czy innym typem postaw i wzorów osobowych. Relacyjność i pozycjonowanie wyznaczają poprzez struktury języka krąg pytań psychologiczno-emocjonalnych i ontologiczno-egzystencjalnych. Pytania te stawiają kreowane postaci. Badacze twórczości autora Rodziny Połanieckich uzasadnili, dlaczego Sienkiewicz – pisarz i konstruktor dawności, „wirtuoz słowa”, malarz scen literackich i kreator sceny narodowej – umiał znakomicie wstrzelić się w gusta i oczekiwania czytelnicze^[5]. Dlatego też w językowym „świecie literackości” kładł bardzo wyraźny nacisk nie tylko na to, ‘co’ pokazywać, lecz także i przede wszystkim, ‘jak’ pokazywać, jakiego języka używać, żeby grać na emocjach i instynktach odbiorczych oraz uwodzić czytelnika^[6].

Językowi swoich postaci nadawał cechy, które pomagały im utrzymać w ryzach fikcjonalny świat władzy i wiedzy o nich samych. Przypisywane im cechy implikowały siłę dominacji, podległości, zależności, potwierdzając tym samym, że język staje się przestrzenią opresywności. Pomaga bowiem wytwarzać – nie zawsze świadomie – swoisty mit zdobywcy i posiadacza. Językowy obraz świata nowelistyki i powieści Sienkiewicza obrazuje również, że narracja staje się terenem nazywania, a więc ujawniania instynktów i żywiołu życia.

Badania tytułowej „składni uczucia” oraz wynikające z tego sposoby ujęcia językowego obrazu świata będą dotyczyć kilku najważniejszych obszarów wyobrażeń literackich Sienkiewicza obecnych w języku. Należą do nich m.in.: znaczenie dekadentyzmu, dandyzmu, estetyzmu, kolekcjonerstwa (jako znaku manifestującego zaprzeczenie egzystencjalnego lęku przed pustką), doświadczenie ciała, stereotypy widzenia kobiety i mężczyzny, status kobiecości, a także pytania o rolę władzy męskiego podmiotu. Tak ustawiona perspektywa pozwala również pytać o funkcjonalność sposobów „malowania słowem” w celu pokazywania relacji między kobietami a mężczyznami. Pozwala ponadto pytać o charakter wymiany usług między kobietą i mężczyzną, a także o rolę oka, które u Sienkiewicza zdradza pozycję dominującego oraz oceniającego widza i kolekcjonera wrażeń.