Legendy

Halina Witek

Między ruinami bardzo lubię słuchać legend. (II, 298)

W klasztorach wieków średnich panował zwyczaj odczytywania żywotów świętych w dniach, w których – zgodnie z kalendarzem kościelnym – przypadały ich uroczystości. Żywoty te zwano „legendami”. Z czasem słowo „legenda” – oznaczające „to, co powinno być przeczytane” – obrosło nowymi znaczeniami, zbliżającymi je do podania, a sens pierwotny – odsyłający do hagiografii – uległ zatarciu. I tak w XIX wieku legendy traktowano wymiennie z podaniami jako opowieści fantastyczne, nasycone motywami niezwykłości i cudowności. Wiernie rejestrowane bądź swobodnie parafrazowane przez zbieraczy, imitowane w utworach literackich, rehabilitowane przez historyków, miały swój udział w wyjaśnianiu oraz interpretowaniu przeszłości i teraźniejszości, rozbudzały pamięć o wielkich wydarzeniach i postaciach z historii Polski, popularyzowały wybrane wartości. Materiał podaniowo-legendowy ubarwiał ówczesne przewodniki i relacje z krajoznawczych podróży, teksty historyczne i literackie. Ubarwił i Lalkę.
Izabeli, zwiedzającej we Francji fabrykę żelazną, poruszonej widokiem dyszących płomieniami pieców i półnagich robotników o ponurych wejrzeniach, przychodzą na myśl legendy o zbuntowanych cyklopach. Strwożona zastanawia się, czy w tej beznadziejnej otchłani Wulkana lud pracujący nie szykuje zguby dla zamieszkującej Olimp uprzywilejowanej klasy, do której sama przynależy. Książę sentymentalnie sięga do przeszłości, uparcie wierząc w opowiadane przez heraldyków i historyków bajeczne legendy o swoich przodkach, znajdując w nich potwierdzenie dla nadziemskich początków arystokracji. W ruinach zasławskiego zamku Węgiełek wspomina krwawą legendę o ukrytych w podziemiach skarbach, śpiącej pannie i zakochanym w niej kowalu. Czy Wokulski i Izabela zasłuchani w opowieść Węgiełka rozpoznają w bohaterach owej smutnej historii miłosnej samych siebie…?

→ Ruiny.