Neapolitański traf

Monika Woźniak

W krajach, które już wcześniej odkryły Sienkiewicza, takich jak Rosja czy Niemcy, przekłady Quo vadis ukazały się jeszcze przed pierwszym polskim wydaniem książkowym (zaczęto je drukować w odcinkach w gazetach, zanim zakończył się druk oryginału). W 1896 opublikowano przekład angielski, w 1897 czeski, w 1898 bułgarski, ormiański, niderlandzki, szwedzki i węgierski. Tymczasem we Włoszech, mimo rosnącej międzynarodowej sławy powieści, nie przyciągnęła ona zainteresowania ani krytyki, ani potencjalnych tłumaczy, takich jak Ciampoli. Co prawda jakieś informacje na ten temat przeniknęły i do włoskiej prasy. Już w 1896 roku rzymski dziennik „Voce della Verità” sygnalizował pojawienie się powieści Sienkiewicza, porównując ją z „otrąbionym przed światem” Rzymem Zoli i uznając za dużo lepszą niż określony jako „prawdziwe niepowodzenie” utwór francuskiego pisarza. Podkreślano, że polski pisarz „posiada tajemnicę sztuki klasycznej i prawdziwej” i że swoją wizję starożytnego Rzymu składa w całość „bardzo artystyczną i wykwintną”; wyrażano nadzieję, że „nowy, bardzo piękny romans doczeka się wkrótce przekładów z polskiego na główne języki europejskie, aby był poznany, jak na to zasługuje”^[1]. Zarówno wzmianka, jak i rekomendacja przekładu przeszły jednak bez echa.

Ostatecznie do tłumaczenia doszło zupełnym przypadkiem — oczywiście jeśli wierzyć barwnemu opowiadaniu pierwszego tłumacza Federiga Verdinois, które ma pewne punkty styczne ze wspomnieniami amerykańskiego tłumacza i „odkrywcy” Sienkiewicza, Jeremiaha Curtina^[2]. W latach dziewięćdziesiątych przeszło pięćdziesięcioletni już Verdinois (urodził się w 1844 roku), który od długiego czasu próbował przebić się do kręgu włoskich elit intelektualnych, nie miał wielkich powodów do satysfakcji. Zaczynał od przekładów literatury angielskiej, upodobawszy sobie Dickensa, ale publikowane w odcinkach w neapolitańskich dziennikach przekłady nie znalazły potem wydawców chętnych do opublikowania ich w formie książkowej. Wyjątkiem była Opowieść wigilijna opublikowana w 1888 roku przez wydawnictwo Hoepli jako książka pod choinkę. Rozczarowany Verdinois porzucił pod koniec lat osiemdziesiątych literaturę angielską i zwrócił się ku twórcom rosyjskim^[3], którzy właśnie wtedy stawali się we Włoszech modni. Już w 1889 roku ukazał się, nakładem wydawnictwa Treves, przekład Zbrodni i kary Dostojewskiego. Gorzej powiodło się tłumaczowi z Braćmi Karamazow i Ojcobójcą, którymi po opublikowaniu w odcinkach w „Il Mattino” w 1892 roku nie udało mu się zainteresować żadnego wydawcy.

Szczęśliwy zbieg okoliczności, który zetknął Verdinois z Quo vadis, nie tylko zainicjował epokę Sienkiewiczowskiej „epidemii” we Włoszech, ale okazał się też wygraną na loterii dla tłumacza, który jako „tłumacz Sienkiewicza” nareszcie uzyskał wymarzony status w kręgach intelektualnych, stał się postacią rozpoznawalną i poważaną w całych Włoszech. Teraz już wszyscy chcieli publikować jego przekłady: w ostatnim ćwierćwieczu swojego życia Verdinois przełożył i wydał ponad siedemdziesiąt książek, głównie autorów rosyjskich, ale także polskich, m.in. Jeske-Choińskiego, a z powieści Sienkiewicza Ogniem i mieczem (1899), Rodzinę Połanieckich (1899) i Bez dogmatu (1919)^[4].

Wzmianki i artykuły na jego temat ukazywały się nawet w prasie polskiej, tak jak ten szkic biograficzny w „Tygodniku Ilustrowanym”, z którego ze względu na charakterystyczny styl warto przytoczyć obszerniejszy fragment:

Fryderyk Verdinois, z pochodzenia Francuz, jest już dziś Neapolitańczykiem. Jego pradziad przyszedł z królem Muratem z Verdun nad niebieską zatokę i tu się osiedlił, zaś tłumacz Quo vadis (…) urodził się w 1844 roku w Casercie (…). Caserta to jak nasz Łobzów pod Krakowem, tylko że ten ostatni zatracił zupełnie dawny charakter.

Znać też po Fryderyku Verdinois, że nie jest Neapolitańczykiem; patrząc na niego, widzi się raczej francuskiego oficera, o uśmiechu trochę złośliwym w spokojnych, choć przenikliwych oczach; nie masz w nich wesołej dobroduszności ani gorącego temperamentu Neapolitańczyka, który urodził się u stóp Wezuwiusza. (Darowski 1899: 922, pisownia oryginalna)

Splendor, jaki spłynął na Verdinois dzięki przetłumaczeniu Quo vadis, trudno uznać za naprawdę zasłużony, z jego własnej relacji (Perché tradussi il „Quo vadis”^[5]) wynika bowiem jasno, że z powieścią zetknął się przypadkiem, nigdy wcześniej nie zasłyszawszy o polskim autorze. Postanowił ją przetłumaczyć po prostu dlatego, że mu się spodobała, nie widząc nic złego w tym, żeby posłużyć się nie oryginałem, a przekładem rosyjskim^[6], ani nie odczuwając potrzeby, by dowiedzieć się czegoś więcej o pisarzu i kontekście historyczno-literackim, w którym powstał utwór.

Perypetie ze znalezieniem gazety skłonnej opublikować powieść w odcinkach to natomiast potwierdzenie tego, jak trudno było wypromować we Włoszech nieznanego nikomu autora. Po odmowie Matilde Serao z „Il Mattino”, która zareagowała na propozycję Verdinois gromkim śmiechem, przekonana, że tematyka starożytna nie ma żadnej szansy zainteresować czytelników^[7], tłumaczowi udało się ostatecznie uzyskać zgodę na druk w „Corriere di Napoli”, pod warunkiem, że zrezygnuje z honorarium za przekład^[8]. Ani właściciel dziennika Matteo Schilizzi, ani zapewne sam tłumacz nie spodziewali się, jak wielki sukces odniesie powieść, choć w swoich wspomnieniach Verdinois umniejszył chyba, dla zwiększenia dramatycznego efektu, zainteresowanie wydawcy jego propozycją.

Szumne zapowiedzi, które zaczęły się ukazywać na pierwszej stronie dziennika na kilka dni przed rozpoczęciem druku, wskazują na to, że w „Corriere di Napoli” zdawano sobie sprawę, iż trafił do nich tekst o wyjątkowym potencjale. Zapowiedzi informowały w istocie (nieprawdziwie), że Quo vadis nie zostało jeszcze przełożone w Wielkiej Brytanii ani w Niemczech, i reklamowały powieść jako „ogromne płótno, na którym nakreślił pisarz pociągnięciami godnymi pędzla Michała Anioła sceny w najwyższym stopniu płomienne i dramatyczne”^[9]. Podkreślano także, że tematyka książki jest „całkowicie włoska” (di argomento assolutamente italiano) i że przemówi ona do wszystkich czytelników, którzy „szukają w lekturze nie tylko pustej rozrywki, ale też szczerego i głębokiego wzruszenia” (ogłoszenie na pierwszej stronie dziennika od 22 września 1898). Była to reklama na dużo większą skalę niż ta, którą „Corriere di Napoli” rezerwował zazwyczaj dla swoich powieści w odcinkach^[10], o wiele dłuższy niż zazwyczaj był także pierwszy fragment książki opublikowany 2 października 1898 roku (pełne dwie strony — dziennik ukazał się jako numer podwójny). Biorąc pod uwagę, że w swoim wspomnieniu o genezie przekładu Verdinois pomylił się aż o półtora roku co do daty początku publikacji, cofając ją do lutego 1897^[11], być może należałoby też z pewną ostrożnością potraktować inne podane przez niego fakty. Miło jest jednak wierzyć, że reakcja czytelników „Corriere di Napoli”, którzy zbierali się pod drukarnią dziennika, żeby jak najszybciej przechwycić gazetę z najnowszym odcinkiem powieści, przypominała entuzjazm, z jakim dziesięć lat wcześniej polscy odbiorcy przyjęli druk Trylogii w warszawskim „Słowie”. Jeśli nawet nie jest prawdą, że w krótkim czasie dziennik potroił nakład, a wdzięczny Schilizzi wręczył Verdinois czek na pokaźną kwotę tysiąca lirów, skwapliwość, z jaką dziennik zamówił u tłumacza przekład Rodziny Połanieckich (druk rozpoczął się niespełna półtora miesiąca po zakończeniu publikacji Quo vadis), jest oczywistym potwierdzeniem wielkiego sukcesu powieści. Od 11 lutego 1899 roku przy kolejnych odcinkach zamieszczanych w „Corriere” pojawiła się informacja proprietà letteraria Detken e Rocholl (własność literacka Detken i Rocholl), co znaczy, że Verdinois już wtedy miał ubity interes z wydawnictwem. Tuż po zakończeniu druku w „Corriere” zaczęły się ukazywać reklamy wydawnicze zapowiadające: „za kilka dni ukaże się Quo vadis, powieść historyczna E. Sienkievica” (tra pochi giorni…). Pojawiały się niemal codziennie, budując atmosferę oczekiwania (po drodze poprawiono też częściowo pisownię nazwiska pisarza, z „E. Sienkievic” na „H. Sienkievicz”). 5 marca reklama pojawiła się z subtelną zmianą: „zostało opublikowane Quo vadis” (è pubblicato). Między zakończeniem druku w dzienniku a publikacją książkową powieści upłynęło 11 dni!

Już w pierwszym roku wydania wznowiono ją sześciokrotnie, jednak nadzieje na zachowanie wyłączności na druk bestselleru okazały się płonne. Na próżno w wydaniu z 1900 stronę tytułową opatrzono (niezupełnie prawdziwą) adnotacją „jedyny przekład autoryzowany przez pisarza”, a obok zamieszczono zdjęcie Sienkiewicza z dedykacją dla tłumacza (A monsier Federigo Verdinois, traducteur de Quo vadis — souvenir reconnaisant). Opublikowanie powieści dawało gwarancję szybkiego zysku, a autora, jako poddanego rosyjskiego, nie chroniła konwencja berneńska. Detken i Rocholl wytoczyli nawet proces o prawa autorskie wydawnictwom Baldini & Castoldi^[12], Aliprandi i Treves z Mediolanu, ale przegrali z kretesem^[13]. Nawet w samym Neapolu ukazały się wkrótce dwa konkurencyjne przekłady: w 1900 swoje tłumaczenie opublikował Eugenio Wenceslao Foulques (wyd. Lubrano), a w 1902 Ferdinando Bideri (wyd. Bideri). Już w 1900 roku wyszło w sumie przynajmniej osiem różnych przekładów, potem pojawiło się jeszcze kilka innych, bardziej powszechną praktyką stało się jednak drukowanie „anonimowych” przekładów „przejrzanych” lub „poprawionych” — innymi s łowy, korzystanie z wcześniejszych wersji po dokonaniu w nich dla niepoznaki pewnych zmian. Rzucono się także do tłumaczenia i wydawania wszystkich innych utworów Sienkiewicza.