Słowo wstępne
Książka 120 lat recepcji “Quo vadis” Henryka Sienkiewicza we Włoszech oraz naukowa kolekcja cyfrowa Włoska recepcja Quo vadis są owocem kilkuletnich badań nad rodzajami obecności powieści Sienkiewicza we Włoszech, zmiennymi kolejami jej popularności, statusu i wpływu kulturowego, które przeprowadzone zostały w ramach projektu NPRH „Miejsce Quo vadis w kulturze włoskiej. Przekłady, adaptacje, kultura popularna”.
Na początku XX wieku Powieść z czasów Nerona stała się na Półwyspie Apenińskim niebywałym sukcesem wydawniczym i prawdziwym fenomenem kultury popularnej. Zewnętrzne przejawy tej „quovadisomanii” były w Polsce przedmiotem wielu barwnych relacji, jednak strategie włoskich wydawców, odbiór krytyczno-literacki utworu, mechanizmy przenikania dzieła do innych sztuk, jakość i pochodzenie przekładów nie doczekały się jak dotąd pogłębionego opracowania. Nie powstała także wyczerpująca i uporządkowana bibliografia włoskich przekładów powieści, gdyż istniejące opracowania, takie jak poświęcony Sienkiewiczowi XVII tom Nowego Korbuta (2015) czy wydane przez Bibliotekę Narodową (2016) Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Bibliografia polskich i obcojęzycznych wydań, opierające dane w dużej mierze na mało wiarygodnych włoskich opisach katalogowych, są siłą rzeczy niepełne i w wielu miejscach błędne. Dzisiaj, kiedy sława Sienkiewicza we Włoszech przebrzmiała, a jego powieść znana jest już tylko nielicznym czytelnikom starszego pokolenia, uporządkowanie i utrwalenie jej kulturowego dziedzictwa wydało się szczególnie pilnym zadaniem. Efemeryczne przejawy wielkiej popularności Quo vadis — artykuły, odczyty, okolicznościowe utwory literackie, sequele, kalendarzyki, pocztówki, zdjęcia, materiały reklamowe — uległy rozproszeniu, wiele z nich zaginęło bezpowrotnie. Coraz trudniejsze jest także dotarcie do najstarszych wydań samej powieści, często zachowanych w zaledwie kilku czy nawet jednym egzemplarzu, a bywa, że odnotowanych już tylko w jakimś katalogu. Taka była motywacja podjęcia badań nad włoską recepcją Quo vadis. Prowadził je zespół badaczy, którzy z jednej strony ściśle współpracowali i dzielili się wynikami swoich dociekań, z drugiej — analizowali zebrany materiał zgodnie z własną specjalnością naukową i preferowanym podejściem metodologicznym. Znalazło to odbicie w strukturze kolekcji cyfrowej, w której treść każdego modułu została stworzona przez innego autora.
Moduł pierwszy Przypływy i odpływy analizuje recepcję powieści Sienkiewicza w ujęciu chronologicznym, koncentrując się w szczególności na wielorakich czynnikach zewnętrznych warunkujących mechanizmy jej odbioru i obiegu czytelniczego. W badaniach nad wczesną recepcją Quo vadis kluczowe było dotarcie do jak największej liczby źródeł dokumentujących jego obecność we włoskiej kulturze: od recenzji, omówień, artykułów naukowych i prasowych, not i komentarzy w dziennikach, listów od czytelników, wzmianek i cytatów w utworach literackich itp. po formy adaptacyjne, sztuki teatralne, utwory muzyczne, filmy, sequele, a nawet przedmioty kultury materialnej. Badanie recepcji powojennej uwzględniło także recenzje, wpisy i dyskusje na forach internetowych i blogach. Trzeba pamiętać, że obecność powieści Sienkiewicza we Włoszech szybko wykroczyła poza ramy odbioru literackiego. Quo vadis stało się zjawiskiem transmedialnym ante litteram, toteż zasadne wydało się analizowanie jego popularności w kategoriach konwergencji mediów: np. w odniesieniu do adaptacji filmowych głównym przedmiotem zainteresowania była nie ich wierność (lub jej brak) wobec powieści, ale wpływ na wyobraźnię masową włoskich odbiorców oraz na zmianę percepcji samego utworu. Ważną rolę w badaniach odegrała także analiza tekstowa przekładów i adaptacji. Close reading dało możliwość pogłębionej analizy jakości tłumaczeń, najbardziej typowych przekłamań i manipulacji dokonywanych na tekście, pozwoliło także w wielu przypadkach na odkrycie zależności oraz plagiatów w obrębie poszczególnych wersji dzieła. Lektura ukierunkowana była na refleksję nad wpływem, jaki forma przekładów miała dla percepcji powieści oraz jej statusu literackiego i kulturowego. Strategie tekstowe stosowane w adaptacjach dla młodzieży i dorosłych, w przeróbkach oraz sequelach powieści stały się natomiast cennym źródłem informacji o narzucanych utworowi ramach ideologicznych i pedagogicznych oraz implikacjach dla jego odbioru czytelniczego.
Refleksja przedstawiona w module Przypływy i odpływy ma zatem charakter eklektyczny, stanowi próbę możliwie wszechstronnej i wielowarstwowej analizy kulturowych uwarunkowań recepcji Quo vadis we Włoszech. Jej dopełnieniem są dwa następne moduły, które podejmują tę problematykę z odmiennej perspektywy.
W module drugim Blaski i cienie ukazano sto dwadzieścia lat obecności powieści na włoskim rynku wydawniczym przez pryzmat wydawców, za sprawą których utwór Sienkiewicza trafiał do rąk włoskich czytelników. Pogłębiona analiza profilu i strategii publikacji wydawców odpowiedzialnych za wprowadzenie rzymskiej powieści na półki księgarń we Włoszech pozwoliła rzucić światło na wiele aspektów związanych z obecnością Quo vadis na włoskim rynku czytelniczym. Zwrócono również uwagę na pozostałych uczestników procesu przekładu: tłumaczy, adaptatorów, redaktorów, którzy także przyczynili się do rozsławienia powieści Sienkiewicza. Prezentacja poszczególnych wydawców została uporządkowana chronologicznie. Rynek wydawniczy we Włoszech w badanym okresie funkcjonował w sposób ciągły, dlatego też nie dokonano periodyzacji na podokresy związane z wydarzeniami historycznymi (np. I i II wojna światowa). Zdecydowano się natomiast na wyodrębnienie grup wydawnictw, w obrębie których dostrzeżono podobieństwa co do strategii wydawniczych. Za istotne uznano także wskazanie czynników komercyjnych, które miały decydujący wpływ na zachowania włoskich wydawców, częstokroć ze szkodą dla walorów literackich dzieła.
W module trzecim Liczby i styl przedstawiono wyniki rozmaitych badań ilościowych i stylometrycznych, którym poddano zebrany korpus przekładów. Analizy te pozwoliły na ustalenie wielu zależności między tekstami włoskimi, stanowiły także cenny kontrapunkt dla badań jakościowych i wzbogaciły ogląd mapy włoskich przekładów. Połączenie rezultatów lektury jakościowej oraz ilościowej dało podstawę do zamieszczonej w aneksie nowej, rozszerzonej i skorygowanej w stosunku do poprzednich zestawień tego rodzaju, bibliografii i włoskich przekładów Quo vadis, będącej integralną częścią projektu badawczego.
W badaniach takich jak podjęte w ramach naszego projektu, wymagających przeprowadzenia licznych kwerend w bibliotekach, sprawdzania katalogów, docierania do trudno nieraz dostępnych zasobów archiwalnych, nieoceniona była pomoc i życzliwość pracowników zbiorów i instytucji bibliotecznych. Pragniemy wyrazić serdeczne podziękowania dla dyrekcji i bibliotekarzy z Zespołu Szkół Jezuitów im. św. Stanisława Kostki w Gdyni, Grzegorza Polaka i pracowników Archiwum w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dobrosławy Świerczyńskiej z Instytutu Badań Literackich, Łukasza Wojtczaka z Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, personelu Biblioteki Reffo w Turynie, Tiziany Fusco z wypożyczalni międzybibliotecznej Biblioteki Narodowej w Rzymie, Cristiny Del Fiacco z Biblioteki Narodowej w Neapolu, Stefanii De Bonis z Biblioteki Tucci w Neapolu, Rosselli Giovannetti z Biblioteki Riccardiana we Florencji, Antonelli Massimino z Biblioteki Miejskiej w Savigliano, personelu Biblioteki Montevergine, burmistrza Conzano — Emanuele Demarii. Bez ich wsparcia ta książka na pewno byłaby uboższa!
Dziękujemy także Marzenie Knichowieckiej, która z niewyczerpaną cierpliwością opracowywała materiał ilustracyjny, oraz Luigiemu Marinellemu, Annie Belozorowitch, Marii Wyke, Elisabetcie Gagetti, Dobrosławie Świerczyńskiej, Monice Mosce, Giacomo Ferrariemu, Sarze Mazzucchelli, Laurze Cioni, Elenie Bajetcie, Dorocie Siweckiej i wszystkim kolegom i koleżankom z naszych Uniwersytetów, którzy zawsze chętnie służyli nam radą i ekspertyzą.