NOWOLIPKI 68

Emanuel Ringelblum

ONI, II

„Przekonano słabego Czerniakowa, że nie wolno dławić działających sił społecznych i że należy pozostawić wszystkie systemy szkolnictwa, które istniały przed wojną. Dzięki temu właśnie odżyła na nowo szkoła imienia Borochowa przy Nowolipkach 68, która działała pod szyldem kuchni dla dzieci.” (s. 142)

„Na złość Hitlerowi przy pomocy powołanego w tym celu komitetu patronackiego stworzył [Szachno Efroim Sagan] w szkole im. Borochowa przy Nowolipkach 68 takie warunki pracy, że lokal po remoncie był znacznie piękniejszy, czystszy i bardziej estetyczny niż przed wojną.” (s. 144)

ONI, I

„[Natan] Smolar przystąpił do pracy jako nauczyciel [języka] żydowskiego i literatury żydowskiej w żydowskich szkołach świeckich. Smolar, członek Poalej Syjon Lewicy, był jednym z najbardziej oddanych i ofiarnych nauczycieli szkoły im. Borochowa w Warszawie. Z uwagi na jego zdolności pedagogiczne i kierownicze powierzono mu funkcję kierownika szkoły im. Borochowa przy Nowolipkach 68. Był serdeczny i koleżeński. Zaskarbił sobie dzięki temu powszechną sympatię dzieci, rodziców, kolegów, nauczycieli i w ogóle tych wszystkich, z którymi się stykał bądź współpracował.” (s. 237)

JA, II–IV

„Dzięki poświęceniu jego [Natana Smolara] oraz towarzyszki Herzlicht[s] szkoła przy Nowolipkach 68 stała się jedną z czołowych kuchni dziecięcych w Warszawie, w której liczba uratowanych dzieci rosła z dnia na dzień. Podczas pierwszej akcji eksterminacyjnej Smolar poszedł do szopu braci Landau w OBW (Ostdeutsche Bauwerkstätte) [Gęsia 30], który był znany z koncentracji aktywu społecznego. Tow. Smolar wyuczył się stolarstwa i chodził na placówkę tej firmy na aryjską stronę, żeby zarobić na życie. Podczas drugiej akcji likwidacyjnej, w styczniu 1943 r., SS-mani otoczyli dom przy Miłej 56, w którym mieszkał tow. Smolar. Ukrył się on w mieszkaniu. Jakiś żydowski „Odrnungsman” odkrył jego kryjówkę i zaprowadził go do Niemców. Podczas schodzenia po schodach tow. Smolar uciekł i schował się w jakimś opuszczonym mieszkaniu. SS-mani i żydowski policjant szukali go, ale udało mu się zamaskować. W międzyczasi urządziliśmy w szopie Hallmanna przy Nowolipkach kryjówkę dla tow. Smolara. Grupa towarzyszy partyjnych, z tow. Lichtensztajnem na czele, zbudowała „bunkier” w piwnicy byłej szkoły im. Borchowa przy Nowolipkach 68. Wiedzieliśmy, że zbliża się ostatnia godzina dla ludności żydowskiej w Warszawie. Chcieliśmy za wszelką cenę uratować tak wartościowego człowieka jak tow. Smolar. Podjęto pewne kroki. Było już jednak za późno. Po raz ostatni spotkałem się z towarzyszami Smolarem i Lichtensztajnem w szopie Brauera na Nalewkach [28/30] w niedzielę 17 kwietnia 1943 r. W nocy wybuchła ostatnia akcja. O szarym świcie pożegnaliśmy się. Towarzysze Smolar i Lichtensztajn postanowili przekraść się do szopu Hallmanna. Co się z nimi po drodze stało – nikt nie wie. Zapewne nie dotarli do Nowolipek 68, gdyż co krok stały posterunki żandarmerii, SS i Ukraińców. Zostali prawdopodobnie zabici po drodze, jak tysiące innych Żydów warszawskich.” (s. 237-238)

ONI, IV B

„[Fejga Herclich-Blit] Kierowniczka szkoły Borochowa przy Nowolipkach 68, była oddana sprawie biednego dziecko żydowskiego. Dzięki jej energii i poświęceniu szkoła przy Nowolipkach 68 stała się jedną z najlepszych, opieka nad dzieckiem osiągnęła tam najwyższy poziom. Zginęła podczas ostatniej akcji w kwietniu. Usiłowała przemknąć się z szopu Brauera przy Nalewkach poprzez kanały do swoich dwóch córeczek umieszczonych u polskiej rodziny robotniczej na aryjskiej stronie. SS znało jednak sekrety kanałów i wpuściło gaz do kanału. Tow. Herzlicht [taką wersję zapisu stosuje Ringelblum] zginęła wskutek uduszenia.” (s. 238)

ONI, VI A (list z 27 XII 1943 do Adolfa i Basi Bermanów)

„Słyszałem, że Wasi znajomi pracują w Częstochowie [tzn. ukrywają się]. Czy nie można by za ich pośrednictwem połączyć się z Boroch. (68) [chodzi o adres Nowolipki 68, czyli Szkołę im. Borochowa, gdzie ukryto dwie części Archiwum]? Chodzi o magazyn i o pracowników (Świetlicki [Izrael Lichtensztajn], Smolarski [Natan Smolar]).” (s. 294)